Ali Şir Nevai kimdir?

Ali Şir Nevai 1441 yılında Herat’ta doğdu. Babası Timur’un meliklerinden Sultan Ebû Said’in veziri Kiçkine Bahşi olan ünlü şairimiz Ali Şîr Nevai ilk eğitimini babasından almıştır. Daha sonra eğitimine Horasan ve Semerkant’ta devam etmiştir. Ali Şir Nevai, Çağatay edebiyatının da önemli ismidir. Soyca bir Uygur ailesinden geldiği belirtilmektedir.

Ali Şir henüz sekiz yaşındayken, Horasan’daki siyasi olaylardan dolayı ailesi Irak’a göç etmiştir. Bir süre burada kaldıktan sonra Ali Şir’in ailesi, 1452 yılında yeniden Herat’a döner. Ali Şir eğitimine devam eder. İlim, fen, sanat ve müzikte eğitimini devam ettiren şair ilk gazellerini yazmaya başlar. Bu dönemlerde Feridüddin Attar’ın “Mantıku’t-Tayr” adlı eserini okumuş ve ezberlemiştir. Bu eser Nevai’nin dünya görüşünün şekillenmesinde oldukça etkili olmuştur.

Ali Şir Nevai on beş yaşındayken babası vefat eder. Ebulkasım Babür’ün sarayında hayatına devam eder. Nevai burada şiir yazmaya devam etti. Bu devirde Ali Şir bütün doğu klasiklerini okudu; şiir, felsefe, din ilmi, sanat ve kültür tarihini öğrendi. Türkçe’yle Farsça’yı şiirlerinde yüksek sanat gücüyle kullandı. Türkçe yazdığı şiirlerde Nevai, Farsça yazdığı şiirlerde ise “Fâni” mahlasını kullandı.

Ali Şir Nevai on dokuz yaşında ünlü mutasavvuf Abdurrahman Cami ile tanıştı. Onun öğrencisi oldu. Cami, onun hem şair ve hem iyi bir devlet adamı olarak yetişmesinde önemli rol oynadı. Nevai Herat’ta bir süre Ebusaid Mirza sarayında görev yaptı. Ebusaid zâlim biriydi bundan dolayı halk ona karşı ayaklandı. İsyancıların arasında dayıları da bulunduğundan dolayı Ali Şir Nevai, Semerkand’a sürüldü. Semerkand’da Feyzullah Ebulleys, onu himayesine aldı. Nevai, onun medresesinde okudu. Sultan Hüseyin Baykara, Herat’ta yönetime el koyunca, Ali Şîr Nevai’yi aradı. Onun Semerkant’ta olduğunu öğrendi ve Maveraünnehir meliki Ahmed Mirza’dan Ali Şîr Nevai’yi kendisine göndermesini istedi. Ali Şiai, Ahmet Mirza’nın adamları tarafından Herat’a götürüldü. Sultan Baykara onu önce mühürdarlık görevine daha sonra vezirlik görevine tayin etti. Bir süre sonra yaptığı işten sıkılmaya başlayan Ali Şir Nevai’nin istifası Hüseyin Baykara tarafından kabul edilmedi ve Esterebad Valiliği’ne tayin edildi. Ali Şîr Nevai, valilik görevinde de fazla durmadı ve 1490 yılında görevinden ayrıldı.

Ailesi çok zengin olan Nevai, devletten hiç maaş almadığı gibi devlete yardım etti. Ünlü şair topluma ve insanlığa hizmet etmekten büyük mutluluk duyardı. Bu düşünce on çeşitli vakıflar kurmaya itmiştir.
1490 yılında valilik görevinden ayrıldıktan sonra bilim ve sanat konularına yoğunlaşan Ali Şir Nevai, 1501 yılında doğduğu şehir olan Herat’ta öldü.

Türk dünyasının en önemli şahsiyetlerinden olan Ali Şir Nevai, Türk dilinin ve edebiyatının gelişmesinde çok önemli katkıları olmuş büyük bir ediptir. Şiirlerini Türkçe ve Farsça yazan Nevai, Arapçayı da çok iyi biliyordu. Ünlü ilim adamlarından Molla Cami, onun şiir arkadaşlarındandı. Kaşgarlı Mahmut’tan sonra Türk diline en büyük katkıyı yapan kişi olarak tanınan Ali Şir Nevai, ünlü eseri Muhâkemetü’l-Lügateyn adlı kitabında Türkçe ile Farsça’yı karşılaştırarak Türkçenin üstünlüğünü savunmuştur. Ali Şir Nevai, bu eserini Türkçeyi bırakarak eserlerini Farsça verenlere ithafen yazmıştır.

Ali Şir Nevai’nin kullandığı dil İslam medeniyetinin ortak dilidir. Arapça ve Farsçaya çok iyi derecede hakim olan şair bu dillerdeki edebî söyleyişleri Türkçeye uyarlayarak dilin zenginleşmesine ciddi manada katkıda bulunuyordu. Hayatı boyunca Türkçenin İran edebiyatı düzeyinde eserler verecek kadar zenginleşmesi için çalışmıştır. Ali Şir Nevai, Orta Asya Türk Edebiyatına kullandığı dil ve edebi eserleriyle millilik özelliği kazandırmıştır.

Ali Şir Nevai’nin dördü Türkçe ve biri de Farsça olmak üzere beş ayrı divanı vardır. Türkçe divanlarının genel adı Hazâinü’l Maânî’dir. Türkçe divanlarını, Nevâdirü’ş Şebâb, Garâibü’s-Sağîr, Bedâyiü’l-Vasat ve Fevâidü’l-Kiber adları altında yazmıştır. Beş mesnevisinden meydana gelen Hamse’si ile Türk edebiyatına ilk hamse yazan Ali Şir Nevai’nin eserleri şunlardır:
Eserleri
1. Hazâinü’l Maânî
2. Garâibü’s-Sağîr
3. Nevâdirü’ş Şebâb
4. Bedâyiü’l-Vasat
5. Fevâidü’l-Kiber
6. Hayretü’l-Ebrâr
7. Ferhat ve Şirin
8. Leyla ve Mecnun
9. Seb’a-i Seyyârem
10. Sedd-i İskender
11. Lisânü’t-Tayr
12. Muhâkemetü’l-Lügateyn
13. Mecâlisü’n-Nefâis
14. Mîzânü’l-Evzân
15. Nesâimü’l-Mehabbe
16. Nazmü’l-Cevâhir
17. Hamsetü’l-Mütehayyirîn
18. Tühfetü’lMülûk
19. Münşeât
20. Sirâcü’l-Müslimîn
21. Tarihu’l-Enbiyâ
22. Mahbûbü’l-Kulûb fi’l-Ahlâk
23. Seyfü’l-Hâdî
24. Rekâbet-ü’l-Münâdî