Altın yatakları türleri nelerdir?
Altın, kolay şekil verilebilmesi, bozunmaması, esnek olması, gümüş ve pilatinle alışım oluşturabilmesi, yüksek ergime sıcaklığının olması (1065 OC) elektriği iyi iletmesi, gibi üstün özelliklerinden dolayı işletilen ilk madenlerden olma özelliğini taşımaktadır. Altın para birimi, yatırım aracı, ziynet eşyası olarak kullanıldığı gibi endüstri, elektronik, ticari kimya ve tıpta, uzay sanayinde olmak üzere çok yaygın kullanım alanları da vardır. Yurdumuzda da en çok tüketilen metallerdendir.
Dünya’da altın yatakları
Bu yataklar yüzbinlerle ifade edilen sayıdadır. Bunların çoğu küçük boyutta önemsiz yataklardır. 1992 verilerine göre altın üretiminin % 85 lik kısmı şu ülkelerde yapılmıştır; Güney Afrika (% 27), ABD (% 15), Avustralya (% 11), Kanada (%7), Rusya (%6,5), Papua Yeni Gine (%4) ve Brezilya (%3), Özbekistan (%4). Dünya daki altın yataklarının yaşları Arkeen den Tersiyer’e kadar dağılım göstermektedir. Yatakların dünya da dağılımı genel olarak şöyledir. Arkeen Kratonu ve Pasifik Çemberi kuşağındaki yeşil taş kuşağı, Rusya’ da (Muruntau, Svetskoe, Zod), Çin (Zha Ye, Jia Pi Gau, Doğu Hebei, Little Qin Hill), Avustralya (Kidston, Telfer), Gana (Ashanti), Hindistan (Kolar Şist Kuşağı) dır.
Türkiye’de altın yatakları
Türkiye’nin altın metalojenezi Alp-Himalaya orojenik sistemi içindeki Tetis-Avrasya Metalojenik Kuşağı’nda yer almaktadır. Bu orojenik sistemde çarpışma, çarpışma sonrası, bindirma ve riftleşme işleyleri ile ilişkili çeşitli tipte maden yatakları oluşmuştur. Türkiye’ deki altın ve diğer maden yatakları Geç Mezozoyik ve Tersiyer kayalarında bulunmaktadır. Türkiye’deki altın Mezozoyik ve Senezoyik volkanizması ile ilişkilidir. Ancak porfiri tipte altın, epitermal (yüksek ve düşük sülfidasyon) altın, masif volkanik tipi (kuroko ve kıbrıs tipi) altın yatakları ekonomik anlamda çok önemlidir. Orojenik altın, plaser altın, skarn tipi altın yatakları göreceli az önemlidir. Diğer bazı potansiyel yatak tipleri ise Karlin tipi altın, sıyrılma fayları ile ilişkili altın, demir oksit-bakır-altın, karbonat replasman ve manganez yatakları içindeki altın yatakları sayılabilir.
Altın yatağı tiplerinin tanımı
Epitermal altın yatakları
Bu yatakların tanımlanmasında çoğunlukla cevherleşmenin jeolojik ve hidrotermal koşulları ve basınç-sıcaklık limitleri kullanılır. Yataklar yüksek tenörlü olmaları, açık ocakta ucuz işletilebilir olmaları bakımından arama çalışmaları bakımından hedef oluştururlar. Epitermal yatakların ayırt edici özellikleri şunlardır:
1) Yan kayaları karasal piroklastik alkali-kalkalkali volkanitlerdir.
2) Cevherleşmeler genleşme çatlak sistemleri, normal fayları bulunduran açılma rejimlerinde, kaldera, ikincil kalderalarda gelişir.
3) Cevher zonlarının dikey uzanımı 100-1000 arasında değişir, 600 m yi nadiren geçer.
4) Bu yataklarda cevher tenörü değişkendir.
5) Cevher ve ilişkili mineraller genellikle bantlı, kabuksu ve karbonat-kuvars yerdeğişim dokuları gösterir.
6) Ag/Au oranı geniş bir aralıkta olmakla birlikte genellikle <1 tür.
7) Komşu kayada hidotermal alterasyonlar oluşur. Bunlar; adularya-serizit (düşük sülfidasyon tipi) ve alünit-kaolinit (yüksek sülfidasyon tipi) alterasyonlarıdır.
İntrüzyonlarla ilişkili altın yatakları
Diğer kayaların içine yerleşmiş magmatik kayalarla ilişkili yataklardır. Bu yatak tipleri şunlardır:
1) Porfiri tipi altın ve altın-bakır yatakları.
2) Ağsal ve saçınımlı cevherleşmeler.
3) Damar tipi altın yatakları.
4) Karbonat ornatım yatakları.
5) Karbonat olmaksızın ağsal, saçınımlı ve ornatma altın yatakları.
6) Breşler içindeki altın yatakları.
7) Skarn tipi altın yatakları.
Masif sülfit yatakları
Masif sülfit yatakları okyanus tabanında gelişen volkanızma ile ilişkili olan yataklardır. Bunlar kalk alkali magmatizmanın ürünüdür. Çevre kayaları riyolit, andezit, bazalt olabilir. Bu yataklarda sülfür ve metallerin ana kaynağını manto olduğu kabul edilir. Cevher mineralleri; Sfalerit (ZnS), Pirit (FeS2), Galen (PbS), Kalkopirit (CuFeS2), Pirotin (FeS) tir. Kuroko, Kıbrıs tipi altın yataklarından sözedilebir. Kuroko tipi ada yayı oluşumunun ileri evresinde felsik volkanitlerle ilişkili olarak sığ denizel ortamlarda oluşur. Kıbrıs tipi yataklar okyanus ortası veya yay gerisinde açılma sırtlarında oluştuğu kabul edilir.
Plaser tipi altın yatakları
Altın kayaçlar içinde nabit halde veya sülfür mineralleri içinde bulunur. Fiziksel koşullar nedeniyle kayaçın ayrışması ile nabit altın taneleri serbest kalır, taşınır ve değişik ortamlarda birikir. Plaser altın yatakları işletilmeleri-zenginleşirilmeleri kolay olduğundan üretimde önemli bir yer tutar. Witwatersrand (Güney Afrika Cumhuriyeti) altın yatağı akarsu ddelası çökelimini takiben yeşil şist fasiyesinde değişime uğramıştir. Yatakta Au, Ag, Pt, U ve elmas üretilmektedir.