Asbest minerali ve kullanılmasından kaynaklanan hastalıklar nelerdir?

Antik dünyada asbest veya amyant olarak adlandırılan mineraller kullanıldı ve kullanımları da geliştirildi. Asbest kullanımı günümüzde anormal bir şekilde artış göstermekte  ve bunun 2008 yılı itibarıyla yılda 2 milyon ton olduğu belirtilmektedir. Asbest formundaki mineraller doğada nadiren yeterli miktarda bulunmaktadır. Sadece serpantin ve beş amfibol mineralli yeterli bollukta bulunmaktadır. Bu altı endüstriyel mineral asbest olarak bilinir, benzer fizikokimyasal özellikleri olmasına karşın farklı  kimyasal bileşimlere sahiptirler. Bir serpantin minerali olan krizotil çif zincir grubunda bir silikat minerali olup levhalar halinde bulunur. Amfibol mineralleri polimorf değildir ve asbest olarak adlandırılmaz. Asbest olmayan amfiboller yaygındır ve yerkabuğunun % 5 kadarını oluşturur.

Asbest mineralleri: 

Mineral adı    Mineral grubu    Kimyasal formülü                      Asbest adı

 

Krizotil           Serpantin                Mg₃ Si₂O5 (OH)₄          Krizotil (beyaz asbest)

Aktinolit        Amfibol                    Ca₂ Fe₅ Si8O₂₂ (OH)₂                Aktinolit asbesti

Amosit           Amfibol                    Fe ₇ Si₈O22 (OH)₂                    Grunerit asbesti (kahverengi asbest)

Antofillit        Amfibol                    Mg₇ Si₈O22 (OH)₂                    Antofillit asbesti

Krokidolit      Amfibol                    Na₂Fe²⁺₃Fe³⁺₂Si₈O₂₂(OH)₂        Ribekit asbesti (mavi asbest)

Tremolit        Amfibol                    Ca₂ Mg₅ Si8O22 (OH)₂               Tremolit asbesti 

Asbest mineralinin endüstriyel özellikleri:

• Uzun lifli şekil

• Yüksek çekme mukavemeti ve esneklik

• Düşük ısı ve elektriksel iletkenlik

• Yüksek emicilik

• Yüksek mekanik termal kararlılık

• Asit ve bazlara karşı direnç

Lifli mineraller doğada oldukça yaygın fakat asbest formundakiler azdır. Asbest minerallerinin ortak mineralojik karakteri  kristalleşmelerinin lif demetleri şeklinde olmasıdır. Asbest formundaki diğer bazı amfibol mineralleri; potasyum winkit, rihterit ve edenittir. Krizotil jeolojik olarak en bol bulunan asbest mineralidir. Krizotil, Rusya, Çin, Kazakistan, Kanada ve Brezilya’da 2011 yılında 2.3 gibi yüksek miktarda üretilmiştir.

Asbestin kullanım alanları

Asbest yukarıda söz edilen özelliklerinden dolayı çok sayıda endüstriyel yapımında kullanılmaktadır.

• İnşaat malzemeleri:  Asbestli çimento boru, çimento yalıtımı, blok yalıtımı, boru kaplama, akustik paneller / alçı, havalandırma ve klima sistemleri, vinil-asbest ve asfalt-asbest zemini, ateş tuğlası, tavan karosu, Isıtma için kanal yalıtım, asbestli fırın bacası, yalıtımlı elektrik teli ve paneli, yanmaz sprey, refrakter ve kazan izolasyon malzemeleri yapımında kullanılır. Ayrıca silikon, sıvama macunu, çimento, karo yapıştırıcıların bileşiminde bulunur. 

• Tekstil: Asbest kumaştan yanmaz önlük, cam üfleyicilere eldiven, itfayeci kıyafetleri
  • Sürtünen ürünler: Fren balataları, debriyaj ve jontalar
  • Asbest içeren diğer ürünler: kalın mukavva ve kağıt

Asbestin insan sağlığına zararları

Plevral plaklar (pleural plaques), asbestosis, mezotelyoma (mesothelioma), bronş kanseri (bronchogenic carcinoma), hastalıklarına neden olur.

Plevral plaklar

Plevral plaklar,  iç organlarda, organ çeperlerinde ve diyafram üzerinde beyaz veya sarı düzgün yüzeyli lezyonlar şeklinde ortaya çıkar. Genellikle asbestten etkilenmenin işaretlerinden kabul edilir. Bunlar yoğun olarak taşlaşabilir ve akciğerleri tümüyle kaplayabilir. Plevral kalınlaşma veya plaklar akciğer fonksiyonlarını bozabilir. Mikroskopik olarak, plevral plaklar örgü görünümlü örüntünün  bir” sepet örgüsü” gösteren seffaflaşmış jelatinimsi hücresiz, damarsız yoğun şeritleridir. Plevral yüzeyde, iç zar hücrelerinin tek bir tabakası ile kaplıdır. Plevral plakların çoğu ön-arka göğüs duvarından ziyade, yan göğüs duvarında yer almaktadırlar.  Asbes kütleleri nadirdir ve bağlantı lifleri tesbit edilebilir.

Türkiye’de plevral plaklardan asbest ve asbest-olmayan mineral olan eriyonit (lifsi zeolit minerali, (Na₂,K₂,Ca)₂Al₄Si₁₄O₃₆·15H₂O ) olmak üzere en azından iki mineral sorumludur. Plevral plaklar genellikle bu minerallerle temas süresi ile  ilişkili olup 20-30 yıllık sürelerden sonra görülmektedir. Plevral plakların ilerleyen yaşla birlikte ortaya çıkması doğaldır. 

Asbestosis

Asbestosis, asbest liflerine temas etme sonucunda kesecik iltihaplanması (interstital pneumonia) ve dokuda fazla lifli bağ dokusu ( fibrosis) oluşumu şeklinde akciğerde ortaya çıkan hastalıktır. Sıgara içilmesi bu hastalığın gelişimini etkiler. Hastalik görüldükten sonra ya durağan kalır ya da ilerler, gerilemesi pek görülmez. 

Mezotelyoma (mesothelioma)

Asbest ve  eriyonit (lifsi zeolit minerali, (Na₂,K₂,Ca)₂Al₄Si₁₄O₃₆·15H₂O ) bağlı olarak geliştiği bilinir. Türkiye’nin güneyinde v iç Anadolu’da Kapadokya bölgesinde yaygın olarak görülür. Anılan bölgelerde bu hastalığa bağlı olarak çok sayıda ölümler olmuştur.