Cezeri kimdir?
Bu bilim adamı günümüzden yüzlerce yıl önce elektrik kullanmadan sadece su ve mekanik parçalarla çalışan makineler yapmıştır. Adı Cizreli Eb-ül-İz olan bu dahi mucit 1136 yılında Cizre’nin Tor mahallesinde dünyaya geldi. Tam adı Ebû’l İz İbni İsmail İbni Rezzaz El Cezerî El Cezeri olan ünlü bilim adamı İslam’ın altın çağını yaşadığı bir dönemde bilimsel çalışmalar yapan Müslüman mühendis ve bilim adamıdır.
Cezeri, bilim ve teknoloji tarihinde yaptığı olağanüstü buluşlarla ve otomatlarla tanınmaktadır. Sibernetik alanın kurucusu olarak kabul edilen, fizikçi, robot ve matrix ustası bilim adamı lakabını yaşadığı şehirden almıştır. El Cezeri, öğrenimini Camia Medresesi’nde tamamladıktan sonra fizik ve mekanik alanlara yoğunlaştı ve pek çok buluşa imza attı. Robotikle ilgili bilinen en eski yazılı kayıt, Cezeri’ye aittir.
Ebû’l İz İbni İsmail İbni Rezzaz El Cezeri, Leonardo Da Vinci’ den yaklaşık 150 yıl önce yıl önce yaşamış ve mekaniği ondan daha iyi kullanan bir bilim adamı olarak kabul edilmektedir. İngiliz ve Alman bilim adamları tarafından 1800′lü yıllarda,Türk bilim insanları tarafından ise 2000′li yıllarda tanınmaya başlayan bir Türk dehasıdır.
Dünya bilim tarihi açısından bugünkü sibernetik ve robot biliminde çalışmalar yapan ilk bilim adamı olarak bilinen Cezeri’nin yaptığı otomatik makineler günümüz mekanik ve sibernetik bilimlerinin temelini oluşturmuştur. Gerçek adı “El Câmi-u’l Beyn’el İlmî ve El-Amelî’en Nâfi fî Sınâ’ati’l Hiyel (Mekanik Hareketlerden Mühendislikte Faydalanmayı İçeren Kitap)” olan eserinde çalışmalarını ortaya koydu. 50’den fazla cihazın kullanım esaslarını, ve bunlardan yararlanma imkanlarını yaptığı çizimlerle gösteren bilim adamı, “Tatbikata çevrilmeyen her teknik ilmin, doğru ile yanlış arasında kalacağını” ifade etmiştir.
Bu araçların 6’sı su saati, 4 tanesi mumlu saat, 6’sı ibrik, 6’sı fıskiye, 7 tanesi eğlence amaçlı kullanılan çeşitli otomatlar, 1’i açıölçer, 3’ü abdest almak için kullanılan otomat, 4’si kan alma teknesi, 4’ü kendinden ses çıkaran araç, 5’i suyu yukarı çıkartan araçlar, 2’si kilit, 1’i kayık su saati ve Amid kentinin kapısıdır. Bu araçlar genel olarak hava, boşluk ve denge prensipleri ile çalışıyordu. Cezeri sayesinde hava, boşluk ve denge konusuna ilişkin kuramsal ve pratik bilgiler daha geniş alanlarda kullanılmaya başlanmıştır.
Fil Su Saati, Mumlu Saatler, Tavus Kuşlu İbrik, Abdest Almak İçin Otomatlar, Fıskiyeler, Suyu Yukarı çıkaran araçlar Cezeri’nin yaptığı araçlar arasında, bulunmaktadır.
Kitab-ül Hiyel adıyla bilinen eseri altı bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde binkam (su saati) ile finkanların (kandilli su saati) saat-ı müsteviye ve saat-ı zamaniye olarak nasıl yapılacağı hakkında on adet şekil; ikinci bölümde çeşitli kap kacakların yapılışı hakkında on adet şekil, üçüncü bölümde hacamat ve abdestle ilgili ibrik ve tasların yapılması hakkında on adet şekil; dördüncü bölümde havuzlar ve fıskiyeler ile müzik otomatları hakkında on adet şekil; beşinci bölümde fazla derin olmayan bir kuyudan ya da akan bir nehirden suyu yükselten aletler hakkında 5 tane şekil; 6. bölümde ise birbirine benzemeyen muhtelif şekillerin yapılışı hakkında 5 tane şekil bulunmaktadır.
Teorik çalışmalardan çok ziyade pratik ve ampirik çalışmalar yapan Cezeri’nin kullandığı bir diğer yöntem yapacağı cihazların önceden kâğıttan maketlerini yapıp geometri kurallarından yararlanmaktı. Cezeri, yalnızca otomatik sistemler kurmakla kalmamış, otomatik olarak çalışan sistemler arasında denge kurmayı da başarmış bir bilim adamıdır.
Cezeri, otomatik kontrollü makinelerin ilki olarak kabul edilen Jacquard adı verilmiş olan otomatik dokuma tezgahından 600 yıl önce değişik haznelerdeki suyun seviyesine göre ne zaman su dökeceğine, ne zaman meyve ve içecek sunacağına karar veren otomatik hizmetçiyi de geliştirdi. Bazı makinelerinde hidro mekanik etkilerle denge kurma ve harekette bulunma sistemini kullanmış olan bilim adamı, bazılarında şamandıra ve palangalar arasında dişli çarklar kullanarak karşılıklı etkileme sistemini kurmaya çalışmıştır. Cezeri’nin kendiliğinden çalışan otomatik sistemlerden sonra su gücü ve basınç etkisinden yararlanarak kendi kendine denge kuran ve ayarlama yapan dengeyi oluşturması, otomasyon konusundaki en önemli başarısıdır.Fizikçi ve mekanikçi El Cezeri’nin diğer bir eseri de Diyarbakır Ulu Camii’nin ünlü Güneş Saati’dir.
İsmail Ebul İz Bin Rezzaz El-Cezeri 1233 yılında Cizre’de öldü.
Eserleri
1- Kitāb fi ma-‘rifat al-Hiyal al-handasiyya (1206 yılında bu eserini tamamlamıştır.)
2- Kitâb-ül-Câmi Beyn-el-İlmi vel-Amel-in-Nâfî fî Sınâat-il-Hiyel, (Makine Yapımında Yararlı Bilgiler ve Uygulamalar)