Çöllerin hepsi sıcak mıdır?
Çöl yaşamı meşakkati, mahrumiyeti ve tehlikeyi anlatır. Bu nedenle araştırmalara, belgesellere dizilere konu olmuştur. Günümüzde yaklaşık 350 milyon canlı ve insanı barındıran çöller bulunmaktadır. Çöl yıllık yağış ortalaması 250 ml altında olan kurak yerlerdir. Çöller yeryüzünün üçte birini kapsar. Çöl denildiğinde genellikle uçsuz bucaksız kum tepeleri, kaktüsler ve sıcaklık düşünülür. Ancak çöllerin hepsi düşünüldüğü gibi sıcak değildir. En soğuk yerlerde bile çöller bulunur. Fakat Afrika’da olan Sahra Çölündeki sıcak kumullar, Antarktika bölgesindeki donmuş düzlüklerde bulunan çöllerin ortak özelliği yağışın oldukça az olmasıdır.
Çöllerin değişik özellikleri olabilir. Bazı çöllerde gündüz sıcak, gece soğuk olur. Bazı çöllerde ise, her zaman soğuk hava hâkimdir. Grönland ve Antarktika buz çöllerindeki ortalama sıcaklık sıfırın altında olur. Bazı çöllerde okyanus kıyısında olmasına rağmen, dünyadaki en kurak yerler arasında olur.
Çöller nasıl oluşmuştur?
Çöllerin oluşmasında değişik sebepler bulunmaktadır. Bu sebepler arasında yüksek basınçtan oluşan kuru havadır. Yüksek basınçla gelen ticaret rüzgârları denilen rüzgârlar, Ekvator’a doğru estiğinde ısınır. Dünyada bulunan çöllerin çoğu su ticaret rüzgârlarının geçmiş olduğu bölgede bulunur. Bu rüzgârlar bulutları dağıtır ve karanın güneş ışınlarıyla ısınmasına neden olur. Toprak ısınınca su daha hızlı buharlaşır ve kuraklık olur.
Okyanuslarda bulunan soğuk su akıntıları da, çöllerin oluşmasında etkili olur. Bu soğuk su akıntıları denizlerin yüzeyinin ve hava kütlesinin soğumasına neden olur. Soğumuş olan havada su tutma kapasitesi azalmakta, sonuçta yağmurlar kıyılara ulaşmaz. Karadan denizlere doğru esen rüzgârlarda nemi uzaklaştırır.
Çöller bunların dışında yağmur gölgesi denilen olaydan oluşur. Denizden karaya ilerleyen nemli havanın sıra dağlara karşılaşması halinde, yamaçlarda yükselir. Bu yükselmede hava soğur ve nemini yağmurla bırakır. Bununla dağları aşan hava iç bölgeye doğru ilerler ve kuru kalır. Burada alçalırken ısınır. Yere inen hava kuru olan ortamın kurumasına sebep olur. Bu çöllerin oluşumunda etkendir.
Çöl kumunun özellikleri
Yeryüzünde üçte birlik alanı kaplayan çöllerin kumları işe yaramaz kumluklar olarak düşünmeyin. Çöller iklimler ve yağmur bulutlarının oluşmasına, bitkilere besin kaynağı olma gibi önemli görevler üstlenir. Çöllerdeki toprakta bulunan organik madde az olmasına rağmen, mineral oldukça boldur. Buradaki sıcak ve kurak rüzgârlar, tozların ve kumun atmosfere doğru yükselmesini sağlar. Çöl tuzları atmosfere yükselir. Bunların büyüklüğü 0,1-10 mm arasında olur. Bunlar saatlerce ya da haftalarca havada asılı kalabilir. Hatta kilometrelerce uzağa gidebilir. Atmosferin içine giren çöl tozları burada değişik reaksiyonlar sayesinde, canlı vücudunda kullanılır hale gelir ve yağmurla birlikte yeryüzüne iner. Amazon yağmur ormanlarında bulunan zengin bitki örtüsünde, içeriğinde besin bulunan çöl tozları olduğu belirlenmiştir.
Çöllerde hayat
Dünya üzerinde yaşayan nüfusun yaklaşık % 5 i çöllerde yaşamaktadır. Çöller hayvan ve bitki türlerinden fakir olmaz. Çöl eko sistemleri oldukça zengindir. Burada hayat koşullarına uyum sağlayan çok sayıda bitki ve hayvan türü yaşamaktadır. Buradaki böceklerin bir kısmı sırtlarına yapışan çiğ damlacıkları sayesinde su ihtiyaçlarını karşılar. Böcekler öne doğru eğildiğinde, sırtındaki damlacık böceklerin ağzına akar. Bazı hayvanlarda su içmeden sadece besinlerden suyu karşılar. Hayvanların bir kısmı sıcak nedeniyle gündüz saklanır gece ortaya çıkar. Bazı hayvanlarında büyük kulakları olur. Bunlar yüzey alanını artırır ve vücut ısısını düşürür.
Bitkilerde köklerinin geniş bir alana yayılması nedeniyle, toprağa sızmış yağmur suyunu emerler. Üstelik yaprakları da buharlaşmayı azaltacak şekilde küçük yaratılmıştır. Kaktüsler herkesin bildiği çöl bitkilerinden dir. Bunlarında yüzeyleri su kaybını önleyecek şekilde özel bir maddeyle kaplı olur.