Devletin veya idarenin mal edinme usulleri nelerdir?

İdare özel mallarını istediği gibi işletebilir, kiraya verebilir, satabilir.  Yani özel mülkiyete elverişli olan, idare tarafından herhangi bir kamu hizmetine tahsis edilmeyen ve mülkiyeti idareye olan mallar idarenin özel mallarıdır. Özel hukuka tabi, kamu yararından çok gelir amaçlı kullanılırlar. Bazı durumlarda da özel kişilerden mülkiyetini satın almak isterler. Bunlardan ilki;

Kamulaştırma; Devlet veya kamu tüzel kişileri gerektiği durumlarda, bedelini peşin ödemek koşuluyla, özel mülkiyette bulanan taşınmaz malların bir kısmını veya hepsini, kanunlarda belirtilen yöntemlerle el koymasıdır. Kamulaştırmanın sebebi, kamu yararıdır ve konusunu taşınmazlar teşkil eder. Bedelinin idare tarafından peşin olarak ödenmesi gerekir. Özel kişilere yönelik olarak da istisnai olarak kamulaştırma yapılması mümkündür. Bunlar maden işletme ruhsatına sahip olanlar ve kamu hizmeti imtiyazcılarıdır.

Kamulaştırma bir yandan kamu yararı gerçekleştirilmesi amacıyla, özel mülkiyet sahiplerinin rızasına bakılmadan, zorla el atması olduğundan idari bir işlemdir. Bu nedenle idari davalara yol açabilir. Aynı zamanda mülkiyet hakkını sonlandırdığından adli yargının görev alanına da girebilir. Yani karma niteliktedir. Kamulaştırmanın idari açıdan uymak zorunda olduğu aşamaları vardır. Kamulaştırma yapacak olan idare, ilk önce yeterli ödenek temin etmelidir. Akabinde, kamu yararı kararı almak zorundadır. Kamulaştırma yapılacak yerin ölçümü, sınırı ve cinsini gösteren ölçekli planları yapar ve taşınmazı belirler. Daha sonra kamulaştırma kararını alıp, tapu kütüğüne şerh düşürtmelidir. En son olarak da satın alma usulünü deneyerek, alım işlemini gerçekleştirmelidir. İdare bu aşamaları atlamadan sırasına göre gerçekleştirmek zorundadır.

Devletleştirme; kamu hizmeti niteliği taşıyan özel teşebbüslere, kamu yararı kararıyla idare tarafından el konmasıdır. Özel teşebbüs olduğu için malların özelliğini taşınır, taşınmaz ve bütün hakları kapsayabilir. Yani işleyen bir özel teşebbüse ait hizmeti, devletleştirme yaparak faaliyete el koymaktır. Kamulaştırma idari işlemle gerçekleşir, oyna devletleştirme ancak kanuna dayanabilir. Özelleştirmenin tersidir. Özelleştirme ise, kısaca idareye ait mallarının, özel kişilere satılmasıdır. Özelleştirme belirli ihale usulleri denenerek gerçekleştirilir. Bu ihale türleri; Kapalı teklif, Pazarlık, Açık arttırma ve belli istekliler arasında kapalı teklif usulüdür.

İstimval; idarenin sadece olağanüstü dönemlerde, özel kişilere ait olan taşınır mallara el atma yetkisidir. İstisnai bir yetkidir. Taşınır mallar ve bedensel yükümlülükler için, sadece belirlenen bir süre için de istimval yapılabilir. Anayasanın 121.maddesinden güç alır. Olağanüstü dönemlerde vatandaşlara karşı mal, para ve çalışma yükümlülüğü kanunla düzenlenir. Taşınır mülkiyet veya kullanım bedeli, idare tarafından ödenir. İstimvale ilişkin uyuşmazlıklar idari yargıda, bedel itirazlarına bağlı uyuşmazlıklar ise adli yargıda çözülür.

Geçici işgal; idare bazen bir kamu hizmeti yürütürken, geçici olarak özel mülkiyetteki bir taşınmaz kullanması gerekir. Örneğin bayındırlık hizmeti yürütürken ihtiyaç duyduğu taş, kum, araç vs. malzemeleri çıkarmak, hazırlamak, muhafaza etmek için bir araziye ihtiyaç duyabilir. Bunu yaparken gücünü yasalardan alır. Bu nedenle, taşınmaz sahibinin buna katlanma zorunluğu vardır. Çünkü amaç kamu yararını gerçekleştirmektir ve biran önce bitirilmesi gerekir. Geçici işgal sadece binasız taşınmazlarda söz konusu olabilir. Boş arsa ve arazileri kapsar. Geçici işgal kararı almadan önce, idare özel mülkiyet sahibi ile anlaşma yolunu denemesi gerekir. İl idare kurullarının, geçici işgal yapma yetkisi vardır. Süresinin geçici ve belirli olması gerekir. Devamlılık gerektiriyorsa geçici işgal olmaz. Bu durumda kamulaştırma yapılması gerekir.  İnşaat şantiyesinin yan araziye kurulması, inşaattan çıkan toprağın yan araziye yığılması, çıkan atıkların komşu arazide depolanması ve biriktirilmesi gibi faaliyetler geçicidir. Bunlar inşaat bittikten sonra tamamen kaldırılıp, işgal edilen arazi ,eski haline dönüştürülerek hak sahibine iade edilir.