Divanı Lügati’t-Türk nedir, özellikleri nelerdir?

Bu değerli ve önemli eser, Türk dilinin bilinen ilk sözlüğüdür. Kaşgarlı Mahmut tarafından 1072 yılının Ocak ayında yazılmaya başlanmış olup, 1077 yılının Ocak ayında tamamlanmıştır. Eserin malzemesi Türk dünyasından toplanmış, Bağdat’ta ise kitap haline getirilmiştir. Eserin tam adı ”Kitabü Divanı Lügati’t-Türk”tür. Bu isim ”Türk dillerini toplayan kitap” anlamına gelmektedir. Kaşgarlı Mahmud, döneminin ölçünlü yani standart dilinin sözlüğünü yazmakla birlikte; sözlük içerisinde çeşitli Türk boylarının ağızlarına da yer vermiştir. Bu bakımdan eserine sadece ”Türk Lügatı (Türk Dili)” yerine ”Türk Lügati (Türk Dilleri)” demiştir.

Divanü Lügati’t-Türk adlı eserin yalnızca tek yazması vardır. Bu yazma ise Ali Emiri Efendi tarafından İstanbul’da Beyazıt Camii yanındaki bir sahafta, 1917 yılında bulunmuştur. Divanü Lügati’t-Türk, Türkçeden Arapçaya yazılmış olan bir sözlüktür. Bu eserde öncelikle Türkçe sözler verilmiş olup, ardından da bu sözlerin Arapça karşılıkları verilmiştir. Kelimelerin karşılıkları yazıldıktan sonra, bu kelimeler mutlaka bir cümle içerisinde kullanılarak örneklendirilmiştir. Örnekler sık sık bir atasözü veya bir dörtlük halinde yazılmışlardır.  Kaşgarlı Mahmud sözlüğünde yer yer kelimelerin gramer açıklamalarına da yer vermiştir. Öyle ki bu açıklamalar bir araya getirilince, eksik de olsa, küçük bir Karahanlı Türkçesi grameri elde edilebilir.

Eser Araplara Türkçe öğretmek amacı ile yazılmış olduğu için, eserde yer alan açıklamalar ve mukaddime de Arapçadır.  Aynı zamanda kelimelerin örnekleri olarak kullanılan şiirler, Karahanlı devrine ait küçük bir antoloji oluşturur. Özellikle koşma tarzı halk şiirinin pek çok örneği vardır. Dörtlüklerin son mısrasındaki ortak kafiye ve konu birliği, aynı şiirin, eserin farklı yerlerindeki dörtlüklerini bir araya getirmemize imkan sağlar. Türk dili için adeta bir hazine kadar değerli olan bu eşsiz sözlük, Türk dilinin bizler için karanlık olan tüm dönemlerini aydınlatmada son derece muhteşem bir eserdir. Türkçenin özellikle Eski Türkçe ve Karahanlı dönemine ait olan metinlerin çözümlenmesinde son derece başarılı bir kaynak eserdir.