Diyarbakır Hevsel Bahçelerinin özellikleri nelerdir?

Almanya’nın Bonn kentinde düzenlenen UNESCO 39’uncu Dünya Miras Komitesi toplantısında, Diyarbakır Surları ile Hevsel Bahçelerinin “Dünya Kültür Mirası” olarak tescillendi. Diyarbakır’ın simgesi olan, 5 bin 700 metre uzunluğunda, 12 metre yüksekliğindeki ve üzerindeki yazıtlar, kitabeler ve kabartma figürlerle bir açık hava müzesini andıran tarihi surlar ile özgün işlevini binlerce yıldır koruyan Hevsel Bahçeleri’nin, ‘Dünya Mirası’ olarak tescillenmesi için Diyarbakır’da uzun süren çalışmalar gerçekleştirildi.

UNESCO 39’uncu Dünya Miras Komitesi Toplantısı’nda görüşülerek 38 dosyadan Diyarbakır Surları ve Hevsel Bahçeleri 31’inci sırada görüşüldü. Görüşmede 21 delegenin oyunu alan Diyarbakır Surları ve Hevsel Bahçeleri oy birliğiyle ‘Dünya Kültür Mirası’ listesine girdi.

Hevsel Bahçeleri Diyarbakır’ın kuruluşu ile birlikte varlığını sürdürmesine rağmen sınır olarak tanımının konmamış olmasından dolayı, nereden başladığı ve nerede bittiği kesin olarak bilinmemektedir. Bu amaçla Hevsel Bahçeleri Kültürel Peyzaj alanının tanımlanması için çalıştaylar ve odak grup görüşmeleri yapılmıştır. Hevsel Bahçelerinin mekansal olarak tanımlanması için eski haritalar ve hava fotoğrafları incelenmiş, mevcut durum haritalar üzerinden gözden geçirilmiş ve mekansal bütünlüğünü koruyan, sulama ve yol sistemi ile bir bütünlük arz eden alan, Hevsel Bahçeleri Kültürel Peyzaj Alanı olarak tanımlanmıştır.

Hevsel Bahçelerinin kültür mirası olarak korunması, yaşatılması ve kuşaklara aynı şekilde aktarılması sürecinde; tarihi süreçte geçirdiği değişimler, kullanım amaçları, farklı medeniyetlerdeki kültürel değeri ve bölge için önemi, tarihi kayıtlar, sözlü tarih kaynakları, efsaneler ve mitolojilerde bulunmaktadır. Hevsel Bahçeleri’nin önemi ve kültürel değeri, içinde bulunduğu coğrafyadaki bahçe kültürünün önemi ve değeri ile paralellik göstermektedir. Bahçeler, Mezapotamya’da, Doğu Kültüründe gündelik yaşamın, mitolojilerin içinde önemli bir yer edinmiş, sosyal, kültürel, ekonomik ve dini hayat ile şekillenerek, kültürel ve tarihin önemli bir parçası haline gelmiştir.

Bahçeler, Anadolu ve Mezopotamya’da eğlenme, dinlenme ve hoş vakit geçirme gibi haz ile bağlantılı mekanlar olarak hayatın içinde yer almıştır. Gerek doğu ve gerekse batı toplumlarında bahçelerin yapı biçimini, ana su kaynağından beslenen dörde bölünmüş bahçeler oluşturmaktadır. Bahçelerin dörde bölünmüş yapıda planlanmasının sebeplerini Mayer ve Tasch, “Cennet Bahçesi” adlı kitabında şöyle açıklamaktadır. “Tevrat’ın yaratılış öyküsünde, cennet bahçesinde anlatılan, dört ana akıntı koluna ayrılan nehir, dörde ayrılmış bahçelerin ideal tipinin oluşmasında etkili olmuştur. Bu inanış, dünyayı besleyen bir yaşam kaynağı olduğu inancından ileri gelmektedir. Bu dört ana akıntı kutsal kitaplarda sadece su değil, bal, süt, şarabın da aktığı kaynaklardır. Bununla birlikte, Babil Kralları’nın Sümerler’i hakimiyetleri altına aldıktan sonra, “dört mekânın efendileri” unvanını alması ile bu sembolik hâkimiyetin bahçede mimari olarak yansıtılması dörde bölünmüş bahçenin mimari yapısında etkilidir.”
Hevsel Bahçeleri, bahçe kültürünün son derece önemli olduğu coğrafyada bulunan saraya, soylu sınıfa ve aristokrasiye ait olmayan, bütün tarihi boyunca halkın kullanımına açık sivil bir bahçe olarak özgün bir değer ortaya koymaktadır. 30’dan fazla medeniyetin izlerini taşıdığı belirtilen bir bölgede 8 bin yıl gibi çok uzun süredir bahçe olarak var olmasıyla, tarımsal değerinin dışında, kültürel ve tarihi olarak da büyük bir öneme sahiptir.

Hevsel Bahçeleri, Diyarbakır’a bereketli ürünler sunan, yüzyılların birikimi ile değer kazanmış kültürel değerlerini içinde barındıran, şehrin sosyal ve kültürel hayatını şekillendiren ve geliştiren, gündelik hayatın, sosyal ve ekonomik yapının en önemli unsurlarından biri olma özelliğine sahiptir. Diyarbakır Büyükşehir Belediye Yayınları’nın çıkarmış olduğu,” Diyarbakır Salnamelerinde Tarım” adlı eserdeki bilgiler, Hevsel’in bulunduğu bölgedeki özgün değerini ortaya koymak ve bahçenin Doğu kültüründeki önemini belirtmek açısından büyük önem taşımaktadır. Hevsel’deki üretimi, ürünlerin çeşitliliğini, bahçe kültürünün gelişmişliğini ve Hevsel Bahçeleri’nin sadece Diyarbakır için değil, bütün bölge için deki önemini, Diyarbakır Salnameleri (1999) adlı eserde anlatılmıştır.