Düzenleyici işlemler nedir? Tüzük ve yönetmeliklerin özellikleri nelerdir?

İdarenin herkes için geçerli, genel düzenleme içeren, uyulması mecburi olan hukuksal işlemlere, idarenin düzenleyici işlemleri denir. İlk elden düzenleme yetkisi yasama organına aittir. Yani kanunla düzenlenmemiş bir konuda idare, ilk elden düzenleme yapamaz.

Tüzük; Anayasanın 115.maddesine göre: “ Bakanlar Kurulu, kanunun uygulamasını göstermek ve kanunun emrettiği işleri belirtmek üzere, kanunlara aykırı olmamak ve Danıştay’ın incelemesinden geçmek şartıyla tüzük çıkartabilir.” İbaresi yer alır. Tüzükler Cumhurbaşkanınca onaylanır ve Resmi Gazetede kanunlar gibi yayımlanır. Tüzük çıkarma yetkisi sadece Bakanlar Kuruluna aittir. Bakanlar kurulu sadece Danıştay’ın incelemesinden geçen metni  “tüzük” adı altında yürürlüğe sokabilir.

Danıştay gerekli incelemeleri yaparak onayladığında, kanundan sonra ikinci önemliliğe sahip olan tüzükler, geçerlilik kazanır. Bu yüzden Danıştay’ın incelemesi bağlayıcıdır. Danıştay incelemesinden geçmeyen tüzükler ve değişiklikleri, hiç düzenlenmemiş sayılır ve “ yok” hükmündedir. “Yetki paralelliği” ve “Şekil Ve Usulde Paralellik” ilkeleri gereği bakanlar kurulu, yürürlükte olan bir tüzükte değişiklik yapsa dahi, değiştirilen metnin de Danıştay incelemesinden geçirilmesi gerekir. Danıştay, bu işlemini ilk derece mahkemesi olarak yerine getirir. Tüzüğün sebebi kanundur. Mutlaka bir kanuna dayanması ve kanunla düzenlenmiş olmaları gerekir. Kanunun emrettiği işleri belirtmek ve uygulamasını göstermek için çıkartılır. Tüzükler de yürürlüğe giriş tarihi belirtilmişse tarihte yürürlüğe girer. Belirtilmemişse, tıpkı kanunlar gibi, Resmi Gazetede yayımlandıkları günün ertesi gününden başlayarak 45 gün sonra yürürlüğe girer ve Cumhurbaşkanın imzası olan Bakanlar Kurulu Kararnamesi ile yürürlüğe girer.

Yönetmelik; Anayasanın 124.maddesine göre: “ Başbakanlık, Bakanlık ve Kamu Tüzel Kişileri, kendi görev alanlarını ilgilendiren kanunların ve tüzüklerin uygulanmasını sağlamak amacıyla ve bunlara aykırı olmamak şartıyla yönetmelik çıkartabilir”. Bu sebepten dolayı Başbakanlık, Bakanlık ve Kamu Tüzel Kişileri sadece yönetmelik adı altında düzenleyici işlemler yapabilir. Anayasada sayılmasa da Bakanlar Kurulunun da yönetmelik çıkartabileceği kıyasla kabul edilir. Ayrıca bakanlıklar, birkaç bakanlık bir arada olarak da yönetmelik çıkartabilir. İcrai karar almaya yetkili organlar, kanun tarafından yetki alması şartıyla yönetmelik çıkartabilir.

TBMM Başkanlığı, Danıştay, Sayıştay, Anayasa Mahkemesi ve Yargıtay gibi tüzel kişiliği olmayan kurumlar, kanunlarda açıkça öngörüldüğünden dolayı yönetmelik çıkartabilir.  Yönetmelik bir kanuna dayanıyorsa kanuna aykırı olamaz. Bir tüzüğe dayanıyorsa, hem tüzüğe hem de tüzüğün bağlı olduğu kanuna aykırı hüküm taşıyamaz. Daha önce kanunda düzenlenmemiş olan bir konu, yönetmelikte düzenlenemez. Dolayısıyla bir kanuna dayanması şarttır.

Yönetmeliklerin, Danıştay incelemesinden geçirilme zorunluluğu gibi bir şekil şartı yoktur. Cumhurbaşkanının imzasına da gerek yoktur. Ancak yönetmelik bakanlar kurulu yönetmeliği ise, Cumhurbaşkanının imzası şarttır. Hangi yönetmeliklerin resmi gazetede yayımlanacağı kanun göstermektedir. Hepsinin Resmi Gazetede yayımlanma şartı yoktur. Milli güvenlik ve gizlilik gerektiren yönetmelikler, yayımlanmaz. Yerel yönetimlerin kendi faaliyet alanları ile ilgili yönetmelikleri, mahallinde çıkan bir gazete veya yayın organlarınca ilan edilmesi gerekir. Yönetmelikler kamuyu ilgilendiriyorsa, kamu personeline ait genel hükümler içeriyorsa, işbirliğine, yetki ve görev alanlarına ait hükümler düzenliyorsa, Resmi Gazetede yayımlanması zorunludur.

Yönetmeliklerin, yürürlüğe girişi kanundan farklıdır. Ayrı bir tarih belirtilmemişse, Resmi Gazetede yayımlanması gereken yönetmelikler yayım tarihinde yürürlüğe girer. Diğer yönetmelikler ise, yayım organları tarafından duyuruldukları tarihte yürürlüğe girer.

Bakanlar kurulu kararlarından doğan davalara ilk derece mahkemesi olarak Danıştay bakar. Yönetmelikler de bir bakanlar kurulu kararı ile yürürlüğe girer. Bu nedenden dolayı yargısal denetim Danıştay da yapılır. Kamu kuruluşları ve niteliğindeki meslek kuruluşlarının ülke çapında uygulanacak yönetmeliklerinin yargısal denetimini Danıştay yapar. Bu kurum ve kuruluşların sadece belli bir yöreyi ilgilendirecek yönetmeliklerin yargısal denetimi ise, genel görevli olan İdare Mahkemesince yapılır.
Anayasamız tüzük ve yönetmeliği kanunda belirlemiştir. Ancak, kanunda belirtilmeyen düzenleyici işlemler de vardır. İdareler işlemlerini karar, genelge, genel emir, tebliğ, sirküler vs. adları altında gerçekleştirebilir. Bu kararların adı ne olursa olsun, yönetmelik olarak kabul göreceği öngörülmektedir.