Fergani kimdir?

İslam tarihinin olduğu kadar dünya bilim tarihinin de en önemli karakterlerinden biri olan Fergani, 9. yüzyılda yaşamış ve özellikle astronomi üzerine yaptığı çalışmalarla devrinin oldukça ilerisinde keşifler yapmıştır. Asıl adı Muhammed bin Kesir El Fergani olan bu astronom, Batı dünyasında ise “Alfraganus” olarak tanınmıştır. Günümüzde Özbekistan sınırları içinde kalan Fergana kentinde yaşayan bir Türk ailesinin mensubu olan Fergani, tıpkı diğer İslam alimleri gibi Batılı bilim insanları tarafından eserleri incelenmiş ve çalışmaları Latinceye çevrilerek Batı bilimi için büyük bir kaynak olmuştur. Latinceden sonra İbraniceye de çeşitli isimler tarafından çevrilen Fergani’nin eserleri, 12. yüzyıldan itibaren Batı coğrafyasında bir kaynak olarak kullanılmaya başlanmıştır. Ay yüzeyinde yer alan bir kratere “Alfraganus” ismi verilmiş ve günümüzde dahi bu isimle anılan krater sayesinde bu Türk astronomun adı ölümsüzleştirilmiştir.

Fergani bir İslam alimi olarak kendi devrinde kabul gören görüşleri reddetti ve gök cisimlerinin metafiziksel olaylar ya da ruhani varlıklar olmadığını iddia etti. Yaptığı çalışmalarla birçok doğaüstü anlam yüklenen gökcisimlerinin dairesel devirlerde bulunan kati oluşumlar olduğunu ispatlayan Fergani, bu çalışmaları ile bilim adına olduğu kadar İslam dünya için de büyük bir adım atmıştır. Uzayı inceleyerek gezegenler hakkında bilgi edinmeye çalışan Fergani, gezegen büyüklüklerinden yörüngelere birçok farklı konuda incelemeler yaptı. Bilim dünyasının ünlü isimlerinden olan Kopernik’in çalışmalarına kadar Fergani’nin eserlerinde belirttiği bilgilerin neredeyse tamamı, Batı dünyasında değişmez ölçü birimleri olarak kabul edilmiştir.

Fergani’nin astronomi bilimi için çok önemli bir isim olmasının bir diğer nedeni, bilinen insanlık tarihinde “güneşin kendine göre bir yörüngesi olduğunu” keşfeden ilk insan olmasıdır. Bu dönemde bazı gökcisimlerinin yörüngesel bir hareket içerisinde olduğuna dair bilgiler mevcut olsa da, dünya genelinde kabul gören görüş güneşin sabit olduğudur. Ancak Fergani bilinen tüm bilgilerin yanlış olduğunu gösterdi ve güneşin yörüngesi olduğunu kanıtlamanın dışında kendi etrafında batıdan doğuya doğru döndüğünü de ispat etti. Fergani’nin medeniyet tarihinde imza attığı bir diğer ilk, enlemler arasındaki mesafeyi hesaplamasıdır. Uzun yıllar süren çalışmaları sonucunda iki enlem arasındaki mesafeyi hesaplayan ilk olarak da tarihe geçmiştir.

Gökbilimi konusunda insanoğluna yepyeni ufuklar açan Fergani devrinin çok ilerisinde bir bilim adamı olarak, ileri görüşü ve araştırmalarının doğrulu ile gerçek anlamda bilim dehalarından biridir. Tüm bu keşiflerinin haricinde güneş tutulmalarının önceden belirlemeye yarayan bir yöntem de geliştiren Fergani, 842 yılında gerçekleşen güneş tutulmasını önceden belirledi. Fergani 842 yılındaki güneş tutulması gerçekleşmeden “kesin bir biçimde” hadisenin olacağı zamanı kendi icat ettiği yöntemle belirleyerek, önceden gittiği rasatlarda gözlemlerde bulundu. Ayrıca çoğu insan bilmiyor ya da bilmek istemiyor olsa da, Fergani dünyanın yuvarlak olduğuna dair deliller de sunmuştur ki bu da, Magellan’ın keşfinden yaklaşık olarak 6 yüzyıl öncesi demektir…