Gaspıralı İsmail kimdir?

Kırım Bahçesaray yakınlarındaki Avcıköy’de 1851 yılında doğan Gaspıralı İsmail, babasının dünyaya geldiği köye nisbetle Gaspirinski (Gaspıralı) lakabını almıştır. Kırım, Gaspıralı doğduğu tarihte yaklaşık olarak yetmiş yıldan beri Rus egemenliği altında bulunuyordu. Ruslar, Kırım‘ın Türk halkını tehcire yani göçe zorlamışlar, bu yol ile Kırım’daki Türk nüfusun azaltılmasına çalışmışlardı. Gaspıralı, daha on yaşında iken Akmescit Lisesi’ne gönderilen İsmail, orada iki yıl kaldıktan sonra Varonej şehrinde bulunan askeri okula gönderildi. Daha sonra da Moskova Askeri İdadisi’ne devam etmiştir.

Gaspıralı İsmail Ruslar’ın Panslavizm politikalarından dolayı okuldan ayrılmak duurmunda kalmıştır. Rusça öğretmeni olarak Zincirli Medresesi’nde göreve başlayan Gaspıralı, bir buçuk yıl süren bu görevi esnasında bol bol okuyarak Rus edebiyatı ve fikir akımları hakkında önemli bilgilere sahip olmuştur. Maaşı 600 rubleye çıkarılarak 1869 yılında Yalta’da Dereköy mektebine tayin edilmiştir. Burada da yaklaşık iki yıl kalmış sonra tekrar Bahçesaray’a dönerek yeniden Zincirli Medresesi’nde Rusça dersleri vermeye başlamıştır. Gaspıralı, yenilikçi fikirleri ilk olarak Zincirli Medresesi’nde uygulamaya çalışmış ve öğrencilerine yeni yöntemle Türkçe dersleri vermiştir.

Gaspırlaı İsmail İstanbul’a giderek zabit olmayı düşünüyordu. Ancak yarıda bıraktığı eğitimin buna imkan vermeyeceğini düşünmüştür. Bu sebepten dolayı 1871 yılında Paris’e giderek yarıda kalan eğitimini tamamlamış ve 1874 sonlarına kadar Paris’te kalmıştır.

İsmail Gaspıralı, Paris’te yaşarken Batı medeniyetinin iyi ve kötü taraflarını tanıma imkânı bulmuştur. Buradaki yaşam tarzı ile Kırım’daki Türklerin yaşayış tarzı ve fikir ortamı arasında karşılaştırmalar yapmıştır. Böylece daha medeniyetçi ve yenilikçi bir kişilik olarak gelişim göstermiştir. Rusça ve Fransızca bilen genç bir aydın olan Gaspıralı İsmail İstanbul’a gitme zamanının geldiğini düşünerek İstanbul’a gitmiştir. İstanbul’da Harp Okulu Rusça öğretmenliğine tayin edilmiştir. Sonra Kırım’a dönmeye karar verir. Bu dönemde Osmanlı Devleti’nin uluslararası siyasetteki yerini ve takip edilen politikaları hakkında fikir edinmiştir.

Gaspıralı İsmail 1878 yılında henüz 27 yaşında iken Bahçesaray belediye başkanlığına seçilmiştir. Akmescit’te çıkan ‘Tavrida’ gazetesinde daha önce yazmış olduğu makaleleri yayınlanmıştır.

Daha önce gazete çıkarmak için yaptığı başvurular reddedilen Gaspıralı İsmail, 1883 yılında “Tercüman”ı yayımlama izni verildi. Tercüman’ın 10 Nisan 1883 günü ilk sayısı çıktı.

Bu gazete 1903 yılına kadar haftalık olarak, 1903-1912 arasında haftada bazen iki, bazen üç defa, çıkarılarak, Eylül 1912 tarihinden sonra da günlük olarak tam 33 yıl yaşamış ve 1916 yılında kapandı.

1905 yılındaki bunalımından sonra Kazan’da, Kafkasya’da, Türkistan’da ve Kırım ‘da yayınlanmış olan 35’ten fazla gazete ve dergide ‘Gaspıralı dili’ kullanılmış ve bu tarzda çok sayıda hikaye ve romanlar yazılmıştır.

Dildi birlik, dinde birlik

Gaspıralı İsmail , 1905 tarihinden sonra Rusya Müslümanlarının ittifakı amacı ile toplanan üç kongrede de önemli roller üstlenmiştir. Eğitim meselesinin ağırlıklı olarak ele alındığı III. Kongre’de ‘dil birliği’ ile ilgili düşüncelerini 1906 yılında tüm Rusya Müslümanlarına resmen kabul ettirdi.

Daha sonra 1907 yılında Kahire’de bir “İslam Kongresi” toplayabilmek için çalıştı. 1910’da ise Hindistan’a gitmiş ve Bombay’daki “Encümen-i İslamiye”nin toplantılarına katılarak görüşlerini belirtmiştir.

1909 yılında II. Meşrutiyet’in ilanından sonra İstanbul’a gelmiştir. Osmanlı Devletini Birinci Dünya Savaşı’na girmemesi hususunda uyarmaya çalıştı.

11 Eylül 1914 tarihinde Cuma günü Bahcesaray’da vefat etmiştir.
KİTAPLARI
1. Russkoye Musulmanstvo (Rus İslam) Simfereopol, 1881 [1]
2. Salname-i Türki (Bahçesaray, 1882)
3. Mirat-ı Cedid (Bahçesaray, 1882)
4. Hoca-ı Sibyan (Bahçesaray, 1884; 3.bas. 1892; 7. bas. 1898)
5. Avrupa Medeniyetine Bir Nazar-ı Muvazene (Bahçesaray, 1885)
6. İslamlara dair Nizamlar ve İmtiyazlar (Bahçesaray, 1885)
7. Rusya Coğrafyası (Bahçesaray, 1885)
8. İki Bahadır (Bahçesaray, 1886)
9. Kıraat-i Türki (Bahçesaray, 1886; 2. bas. 1894)
10. Maişet Muharebesi (Bahçesaray, 1886)
11. Kolera Vebası ve Onun Deva ve Darusu (Bahçesaray, 1887)
12. Bahtiyar Nazım (Bahçesaray, 1889)
13. Atlaslı Cihanname (Bahçesaray, 1889)
14. Medeniyet-i Islamiye (Bahçesaray, 1889)
15. Garaib-i Adat-i Akvam (Bahçesaray, 1890)
16. Arslan Kız (Bahçesaray, 1894)
17. Mektep ve Usul-i Cedid Nedir? (Bahçesaray, 1894)
18. Risale-i Terkib (Bahçesaray, 1894)
19. Russko-vostochnoe Soglashenie (Bahçesaray, 1896)
20. Hesab. Muhtasar Ilm-i Hesab ve Mesa’il-i Hesabiye (Bahçesaray, 1897)
21. Her Gün Gerek Zakonlar (Bahçesaray, 1897)
22. Rehber-i İslamiye (Bahçesaray, 1898)
23. Şara’it al-Islam (Bahçesaray, 1897)
24. Rehber-i Mu’allimin (Mu’allimlere Yoldaş) (Bahçesaray, 1898)
25. Türkistan Uleması (Bahçesaray, 1900)
26. Mevlud-i Cenâb-ı Hazret-i Ali (Bahçesaray, 1900)
27. Beden-i İnsan (Bahçesaray, 1901)
28. Iran. Resimli Mecmua (Bahçesaray, 1901)
29. Mebadi-yi Temeddün-i Islamiyan-i Rus
30. Meşhur Payitahtlar (Bahçesaray, 1901)
31. Usul-i Edeb (Şark ve Garb Kaideleri) (Bahçesaray, 1901)
32. Zoraki Tabib (Bahçesaray, 1901)
33. Malumat-i Nafia (Bahçesaray, 1901)
34. Tashih-i Akaidden (Bahçesaray, 1901)
35. Temsilat-i Krilof (Bahçesaray, 1901)
36. Asya’da Komşularımız (Bahçesaray, 1903)
37. Dâru-l Rahat Müslümanları (Bahçesaray, 1906)
38. Müslüman Kongresi (Bahçesaray, 1909)

Makaleler
1. “Türk yurducularına” (Türk Yurdu 1: 190-95, 1328 1912)
2. “Hind yolundan” (Türk Yurdu 1: 307-10, 1328, 1912)
3. “Hind’den dönerken” (Türk Yurdu 1: 369-71, 1328, 1912)
4. “Muhaceret muntazama” (Türk Yurdu 1: 706-13, 1328, 1913)