Gelgit (med cezir) nedir?
Gelgit ya da diğer bir adı ile med cezir; uzayda bulunan gökcisimlerinden birinin diğeri üzerinde oluşturduğu kütlesel etki sebebi ile gökcisimlerinin her ikisinde de görülen fiziksel değişimlerdir. En yaygın şekilde bilinen örnek; Ay’ın Dünya üzerinde uyguladığı kütlesel çekim ile Dünya üzerindeki sularda ve sıklıkla denizlerde görülen alçalma ve yükselmelerdir.
Ay, Dünya etrafında dönerken, doğal olarak Dünya’nın bir yüzeyi Ay’a yakın diğer yüzeyi de uzak kalmaktadır. Yakın olan yüzeydeki sular Ay’ın çekim kuvveti sebebi ile Ay’a doğru hareket ederken yani yükselirken oluşan olaya gel (yani med); diğer tarafta çekilen sular nedeni ile oluşan boşluklara suların dolması sebebi ile oluşan alçamaya da git (yani cezir) adı verilir. Gelgit olayı sadece Ay’ın etkisi ile değil Güneş’in etkisi ile de gerçekleşmektedir.
Gelgit olayı Ay’ın hareketleri ile oluştuğundan, Ay’ın hareketleri ile gündeme gelen “Ay’ın evreleri” gelgit olayında etkilidir. İlk dördün ve son dördün evreleri gelgit olayının en düşük seviyede yaşanadığı döneme işaret ederken, yeniay ve dolunay evreleri gelgit olayının en şiddetli yaşandığı dönemlere işaret ederler. Dünya’da herhangi bir noktadaki gelgit olayının saati değişkendir. Aynı saatlerde gerçekleşmezler, yaklaşık 50 dakikalık zaman farkı olur; zira Dünya ve Ay aynı yönde dönmektedirler.
Gelgit olayının türleri de mevcuttur:
- Günlük gelgit (diurnal tide)
- Yarı-günlük gelgit (semi-diurnal tide)
- Karışık gelgit (mixed tide)
Günlük gelgit, genelde tropik bölgelerde görülen, bir Ay gününde bir yükselme ve bir alçalma şeklinde oluşan gelgit türüdür.
Yarı-günlük gelgit, genellikle Kuzey Avrupa kıyılarında görülen, iki yükselme ve iki alçalma şeklinde ile oluşan gelgit olayıdır.
Karışık gelgit ise; genellikle Kuzey Amerika kıyıları ve Avustralya kıyılarında görülen, iki yükselme ve iki alçalma ile bütünleşik şekilde oluşan gelgit olayına verilen isimdir.