Gümrü antlaşmasının önemi nedir?

Gümrü antlaşması, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Kurtuluş Savaşının yapıldığı sırada uluslararası alanda Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti ile imzaladığı ilk antlaşmadır. 3 Aralık 1920 yılında imzalanan antlaşma sayesinde, Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Misak-ı Milli’yi ilk tanıyan yabancı devlet Ermenistan olmuştur. Antlaşmayla Doğu cephesi kapanarak, burada bulunan askerler ve silahlar Ankara’ya gönderilmiştir. Bu antlaşma aynı zamanda TBMM’nin siyasi ve askeri alanda başarısı olarak kabul edilir.

Gümrü antlaşmasını hazırlayan etkenler nedir?

Mondros Ateşkes Antlaşmasının imzalanmasının ardından Osmanlı Devleti Brest Litovsk barış antlaşmasının açık maddelerine rağmen, Kafkasya cephesindeki birliklerini geriye çekmek zorunda kalmıştır. Ermeniler ise, Bolşevik rejiminden aldıkları destekle birlikte 1919 yılında Doğu Anadolu bölgesindeki bazı bölgeleri işgal altına almıştı. Bu sırada TBMM Bekir Sami Bey başkanlığında bir heyeti Moskova’ya göndermişti. Heyet TBMM ve Sovyetler arasında yapılacak olan antlaşma için, Brest Litovsk antlaşmasına istinaden bazı detayları belirlemiştir. 20 Ağustos 1920 tarihinde iki devlet arasında oldukça olumlu görüşmeler başlatılmıştır. Buna rağmen Sovyetler Kafkasya bölgesinde TBMM hükümetine ait olan bazı yerlerin Ermenistan’a verilmesini isteyince, antlaşma yapmaktan vazgeçilmiştir. Bu gelişmelerin ardından Doğu Cephesi komutanı Kazım Karabekir Misak-ı Milli sınırlarında kalan Kars, Sarıkamış, Artvin, Ardahan, Batum ve Iğdır’ı alıp, Gümrü’yü işgal etmiştir. Bunun üzerine 22 Kasım 1920 tarihinde Gümrü’de barış görüşmelerine başlanmıştır. TBMM ile Ermenistan arasında imzalanmış olan antlaşma sonucunda, doğuda süren harekat sona ermiş oldu.

Gümrü antlaşmasına göre alınan kararlar

• Kars ve çevresi TBMM’ye geri verilecekti.
• Ermenistan’ın TBMM aleyhine diğer ülkelerle yapmış olduğu antlaşmalar kaldırılacaktı.
• Doğu sınırı Aras nehrinden Çıldır gölüne kadar uzatılacaktı.
• TBMM çıkarlarına ters olan Sevr antlaşması gibi antlaşmaları Ermenistan’da kabul etmeyecekti.
• TBMM ve Ermenistan sınırları içinde yaşayan iki ülkenin vatandaşları, herkesle eşit haklara sahip olacak.
• İki devlet arasında en kısa zamanda diplomatik ilişkiler başlayacak ve iletişim ağları kurulacaktı.
• TBMM koruyuculuğunda bulunan Nahçıvan ve İtur kendi kaderlerini kendileri tayin edeceklerdi.
• Ermenistan zor duruma düşer ve saldırıya uğrarsa, TBMM onlara askeri yardımda bulunacaktı.
• Ermenistan’ın silah ithal etmesi yasaklanmıştı.
• İki devlet birbirine savaş tazminatı ödemek zorunda kalmayacaktı.
• Ermeni ordusunun antlaşmada belirlenen sayıda olması durumunda, Türk ordusu Ermeni topraklarını boşaltmayı kabul etmişti.

Antlaşmanın imzalanmasından sonra, Ermenistan Kızıl Ordu’nun işgaline uğramış ve Erivan bölgesinde Sovyet Ermeni Cumhuriyeti kurulmuştu. Yeni hükümetin kurulması Gümrü antlaşmasının onayını askıya almış, dolayısıyla hiçbir zaman yürürlüğe girmemiştir. Bölgede kazanılan zafer Doğu sınırlarının belirlenmesine katkı sağlamıştır. 16 Mart 1921 yılında Moskova, 13 Ekim 1921 yılında ise Kars antlaşması imzalanmış, Türkiye ve Ermenistan sınırları belirlenmiştir. Gümrü antlaşmasının  önemi TBMM hükümetinin imzalamış olduğu ilk antlaşma olmasındır.