Gümrük Birliği nasıl bir sistemdir?

Gümrük Birliği, ülkeler arasında herhangi bir gümrük vergisi ya da bir gümrük tarifesi olmadan ticaret yapılması, üçüncü ülkelerden yapılan ithalatlara müşterek bir dış tarife oranlarının uygulanması ve aynı ticaret politikalarının uygulanması sistemidir. Yürürlükte olan Gümrük Birliği anlaşması Türkiye ve AB Üye Devletleri arasındaki güçlü ve büyüyen Ticaret ve Yabancı Doğrudan Yatırım ilişkilerini desteklemekte ve aynı zamanda kolaylaştırmaktadır.

Bu sistemde üçüncü ülkelere yönelik aynı ticaret politikaları benimsendiğinden dolayı, gümrük birliği, serbest ticaret alanlarından daha ileri düzeyde bir ticari entegrasyon modelidir.
Ortak ülkeler ortak bir dış ticaret politikası oluştururmanın yanı sıra bazı ithalat kotaları uygulayabilirler. Gümrük Birliği oluşturmanın başlıca nedenleri, genel olarak ekonomik verimliliği ve etkinliği arttırmak ve ortak ülkeler arasında daha sıkı bir politik veya kültürel bağlar oluşturmaktır. Gümrük birliği ekonomik entegrasyonun üçüncü ayağıdır.

1963 yılında Türkiye AET ile Ankara Anlaşması adıyla bilinen bir Ortaklık Anlaşması imzaladı. Anlaşma, Türkiye’nin AB Ortak Pazarı’na, kurulacak olan bir gümrük birliği aracılığı ile kademeli olarak katılımı için şu üç aşamayı öngörmekteydi:
1. Hazırlık aşaması (1964–1970),
2. Geçiş (1973–1995),
3. Nihai aşama (1996’dan tam ekonomik entegrasyona kadar).

1973 yılında hazırlık aşamasının sonuna gelindiği zaman, iki taraf arasında gümrük vergilerinin kaldırılmasını öngören bir Ek Protokol benimsendi. Bu ek protokole göre AB, Türk kökenli sanayi malları üzerinde uygulanan gümrük vergilerini geçiş döneminin başından itibaren kaldırırken, Türkiye’nin AB sanayi malları üzerinde uygulanan gümrük vergilerini kaldırması kademeli olarak gerçekleştirilecekti. . Karşılıklı ve dengeli yükümlülükler esasına dayanan “geçiş dönemi”, Türkiye ile AB arasında Gümrük Birliği’nin kademeli olarak tesisini amaçlamaktadır. Geçiş döneminin sonunda, Gümrük Birliği’nin tamamlanması hedeflenmiştir. Gümrük Birliği’nin gerçekleşmesi için AB 1971 yılından itibaren Gümrük Birliği’nin kapsadığı sanayi mallarındaki vergilerini Türkiye lehine tek taraflı olarak sıfırlamıştır. Türkiye bunu yapması için ise, 1973 yılından itibaren 22 yıllık kademeli bir geçiş süresi benimsenmiştir.

1995 yılında, geçiş döneminin sona ermesinden sonra, Gümrük Birliği Kararı kabul edilerek Türkiye, AB sanayi mallarına uygulanan gümrük vergilerini tamamen kaldırdı. 1 Ocak 1996’da bu karar yürürlüğe girdi.

Türkiye, gümrük birliği katılım müzakerelerine başlamadan önce “erken” bir kanuni uyum sürecinden yararlanmıştır.Türkiye, ticaret alanında ürünleriyle tek bir pazara katılmaktadır. Türkiye, 10 yılı boyunca AB ile uyumlaştırılmış bir anti-tröst mevzuatı uygulamaktadır. Türkiye, yine 10 yılı aşkın süre AB ile uyumlaştırılmış olan bir gümrük kanunundan yararlanmaktadır. Türk ihracatçıları, AB teknik standartlarına göre üretimde ve belgelendirmede deneyim sahibi olmuştur. Türkiye birçok fikri mülkiyet hakkını kabul etmiş ve bu şekilde uygulamaktadır.

Gümrük Birliği genellikle endüstriyel ve işlenmiş tarımsal ürünleri kapsamaktadır. 1 Ocak 2001 tarihinde üçüncü ülkelerden gelecek olan bazı sanayi ürünleri için topluluk tarafından uygulanmakta olan Ortak Dış Tarife’ye ilişkin uyumlaştırma tamamlandı. Otomobil, ayakkabı, deri ürünleri ve mobilya gibi bir takım ürünleri kapsayan bu gruba hassas malzemeler denilmiştir.

Avrupa Topluluğu’nun 3448/93 sayılı Konsey Yönetmeliği’nde sıralanmış olan, işlenmiş tarımsal ürünler Gümrük Birliği’ne dahil edilmiştir. Topluluğun işleyişiyle uyumlu olarak geliştirilen yeni mevzuat çerçevesinde söz konusu ürünlerden birinin ithali durumunda, gümrük vergileri tarımsal ve endüstriyel paylara ayrılmaktadır. Endüstriyel vergiler uygulanmazken, tarımsal pay AB’de kullanılan vergi oranlarına uyarlanmaktadır.
Türkiye’nin Gümrük Birliği’ne katılımı ayrıca, Türk teknik standartlarının AB gerekleriyle uyumlaştırılmasının yanı sıra fikri, sınai ve ticari mülkiyet hakları konusundaki çeşitli anlaşmalara taraf olması anlamına da gelmektedir.

Bilinen başlıca gümrük birlikleri şunlardır:
1. Güney Afrika Gümrük Birliği
2. Doğu Afrika Gümrük Birliği
3. Körfez Arap Ülkelerinin İşbirliği Konseyi
4. MERCOSUR
5. Orta Amerika Gümrük Birliği
6. Avrupa Birliği Gümrük Birliği
a) Avrupa Birliği – Türkiye gümrük birliği
b) Avrupa Birliği – Andorra gümrük birliği
c) Avrupa Birliği – San Marino gümrük birliği
7. Orta Afrika Ekonomik ve Parasal Birliği (CEMAC)
8. Batı Afrika Ekonomik ve Parasal Birliği (UEMOA)
9. İsrail – Filistin (1994’ten beri)
10. İsviçre – Lihtenştayn (1924’ten beri)