Gümüşhane’nin tarihi yerleri nerelerdir?
1- Sadak ( Satala ) Harabeleri
Satala olarak da bilinen Antik Kent Gümüşhane’nin Kelkit İlçesinin 17 km. Güneydoğusunda bulunmaktadır. Bugünkü Sadak Köyü Antik Devirde Satala adını taşıyordu. Eski Roma İmparatorluğunun doğudaki en önemli askeri ordugahı olan Satala, Anadolu ve Kapadokya ‘dan Karadeniz’e geçen askeri yolların birleştiği bir noktada bulunmaktadır.
Şehrin çevresinde tiyatro, opera ve yapı kalıntıları , hayvan heykelcikleri, prezeler, motifli tuğlalar, sütun başlıkları, sikkeler, yüzükler, pişmiş topraktan yazıtlar, mühürler, Roma ve Erken Bizans dönemine aittir.Buradaki su kemerleri, mezar sikkeleri, güzellik tanrıçası Afrodit’ in heykeli, antik havuz, günümüze kadar ulaşan tarihi kalıntılardır.
2- Santa Harabeleri
17. yy’dan beri dini, ticari ve kültürel önem taşıyan Santa Harabeleri bugünkü Dumanlı köyü sınırları içerisinde bulunmaktadır. 7 mahallesi vardır. İl Merkezine 80 km mesafede bulunmaktadır. Her mahalle taştan inşa edilmiş tek katlı konutlar, taş cepheli 1 ya da 2 kilise sahip olup her sokak başında 1 çeşme bulunmaktadır. Tarihi eserler bakımından son derece zengin olan Santa bir yayla özelliği taşımaktadır.
3- Kale Kalesi (Keçi Kalesi)
Gümüşhane il merkezinin 20 km doğusunda Gümüşhane-Bayburt anayolunun sağında yer almaktadır. Kale sarp bir kayalık üzerine 1560 metre yükseklikte ana kaya üzerine inşa edilmiştir. 78×27 metre boyundadır. Moloz taş örgülü duvarların büyük bir kısmı sağlam durumdadır. Kalenin duvarlarının yükseklikleri 5-15 metre arasındadır. Kalenin kuzey ve güneyinde su sarnıcı ve depolar bulunmaktadır. Batısında 15 metre uzunluğunda doğal bir kaya altı sığınağı vardır. Girişi duvarla örtülüdür. Kalede vadiye inen gizli su yolları mevcuttur.
4- Canca Kalesi
Kaleye Vank köyünden ve Kale deresi denilen vadiden gidilmektedir. Evliya Çelebi Seyahatnamesinde bu kaleden de bahsetmektedir. Trabzon, 1461 yılında Türkler tarafından fethedildiğinde Kral kızının bu kaleye sığınarak hazineyi sakladığı belirtilmektedir. Kale, doğu-batı istikametinde arka, arkaya üç bölümden oluşmaktadır. Çevresi 1.50 m. kalınlığındaki burçlarla takviye edilmiştir. Kalenin girişi batıdan açılmış olup, batıdaki birinci duvarı geçtikten sonra küçük bir alana ulaşılır. Burada bir sarnıç bulunmaktadır. Buradan ikinci bir kapıyla kalenin doğu bölümüne ulaşılmaktadır. Bu alanda kuzey köşesindeki kayaların üzerine oturtulmuş küçük bir şapel bulunmaktadır.
5- Olucak (İmera) Vadisi Kilisesi
Olucak (İmera) Köyünün yaklaşık 2 km güneyindeki yüksek bir dağın yamacına kurulmuştur. Kapının üzerinde sivri kemerli alınlık, içerisindeki kitabede kök boyalarla yazılmış, 1885 tarihi bulunmaktadır. Bu kilise tek nefli bir kilisedir. Tek apsisi dışa taşkın olarak yapılmış olup içten ve dıştan yarım yuvarlak olarak düzenlenmiştir. Apsisde bir mazgal pencere açılmış, kuzey doğusunda iki, güney doğusunda ise bir niş yer almaktadır. Yapının tek girişi batıdan olup, giriş yuvarlak kemerlidir.
6- Çağırgan Baba Türbesi
Gümüşhane’nin Tekke Köyü’nde, ana yol kenarında bulunan Çağırgan Baba Türbesi, iç kapısı üzerindeki kitabeye göre 1582 yılının temmuz ayında yapılmıştır. Sultan III. Murat’ın İran seferi sırasında gördüğü bir rüya üzerine yapıldığı ve Gümüşhane, Samsun ve Tokat’ta vakıfları bulunduğu bilinmektedir. Türbenin asıl mekanı kare bir plan üzerine taştan yapılmış olup sonradan batısına dikdörtgen planlı bir bölüm daha eklenmiştir. Her iki bö1ümün de içinde birer sanduka yer almaktadır. Türbenin asıl mekanının üzerindeki kubbe, dıştan sekizgen bir piramit külahla örtülüdür.
Türbeye kuzey cephesinden girilmektedir. Çağırgan Baba’nın yattığı odanın giriş kapısı üzerinde 41×30 cm boyutlarında mermer üzerine iki satır sülüsle yapılmış kitabesi yer almaktadır.
7- Metropolitik Kilisesi
Kilise Merkez Süleymaniye Mahallesinde bulunmaktadır. Dikdörtgen bir alan üzerine iki katlı olarak inşa edilmiş olan kilisenin kapı, pencere ve köşe taşları düzgün kesme taşla, beden duvarları ise moloz taşla örülmüştür. Üst örtüsü tamamen yıkılmıştır.
8- Balcılar Mahallesi Kilisesi
Bu kilise İlçenin 30 km güneybatısında Gümüştuğ Köyü Balcılar Mahallesinde bulunmaktadır.Tek nefli ahşap döşemeli olan bu kilise 10.40×6.37 metre ölçülerindedir. Girişi güneyden olup, apsisinde beş niş bulunmaktadır.
9- Çakırkaya Kilisesi
Şiran ilçesinin Çakırkaya Köyü Kozağaç Mevkiindeki Çakırkaya Kilisesi Kaya Kütlesinin oyulması ile meydana getirilmiştir. Doğu-Batı istikametinde sıra destek sütunuyla üç nefe ayrılmıştır. Payeler arasında kalmış olan dört sütunun meydana getirdiği kare bölümü örten kubbeli tonoz pandantifli olarak kullanılmıştır.
10- Terzili Kilisesi
Dumanlı köyü Terzili mahallesinde bulunan kilise dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli bazilikal plan şemasında inşa edilmiş, orta nef yan neflerden daha geniş ve yüksek tutulmuştur. Kilisenin kuzeydoğusunda bir martiryum bulunmaktadır.
Aşağı Mahalle Kilisesi, Çakallı Kilisesi, Piştovli Kilisesi, Zurnacili Kilisesi, Hegios Georgios Metropolitik Kilisesi, Baş Mahalle Kilisesi, Ayana Mahallesi Kilisesi, Mandırı Kilisesi, Emirler Mahallesi Kilisesi, Belen Köyü Kilisesi, Dilekyolu Kilisesi, Orta Mahalle Kilisesi, Günbatur Köyü Kilisesi, Cingallı Kilisesi, Krom Kilisesi, Çevrepınar Köyü Kilisesi, Kızlar Manastırı, Dere Mahallesi Kilisesi, Yaylım Köyü Kilisesi, Hegios İoannes Manastırı Kilisesi, Yitirmez Kilisesi, Demirkapı Kilisesi, Panaghia (Meryemana) Kilisesi, Hagios Theodoros Kilisesi, Surp Karabet Kilisesi, Güneşli Mah. Kilisesi, Manamatlı Mah. Kilisesi, Karaca (Masura) Mah. Kilisesi, Küpçüler (Ağrıt) Mah. Kilisesi, Meryem Ana Kilisesi, İşhanlı Kilisesi, Binatlı Kilisesi, Vank Kilisesi, Hagios Georgios Manastırı Kilisesi, Atalar Kilisesi, Hegios Strphonos Kilisesi, Söğüteli Kilisesi, Kirazlık (Andon) Mah. Şapeli, Muzaras Kilisesi, Baş Haviyana Kilisesi, Kalis Kilisesi, Işıkdere Kilisesi, Arılı Kilisesi, Panaghia Kilisesi, Baş cami Mah. Kilisesi, Aşağı Dere Kilisesi, Kopuz Köyü Kilisesi, Güzeloluk Köyü Kilisesi, Mesehor Kilisesi, Yayıkcılar Mah. Kilisesi, Şişe Mah. Kilisesi, Alınyayla (Macara) Köyü Kilisesi, Karşıyaka Mah. Meryemana Kilisesi, Kayadibi Mah. Kilisesi ve Konutu, Hıdırellez Mah. Kilisesi, Manat Kilisesi, Ayvalos Kilisesi, Aymuhal Mah. Kilisesi, Sarıun Mah. Kilisesi ve Krom Vadisi, Uğurtaş Köyü Kilisesi, Alpullu Mah. Kilisesi, Karaağaç Mah. Kilisesi, Krom Vadisi Zembelek Kilisesi.