Harezmi kimdir?
Harezmi matematik, gökbilim ve coğrafya alanlarında çalışmış bir bilim adamıdır. Kökeni konusunda birbirinden farklı düşünceler vardır. Kısaca El-Harezmi olarak bilinen tam adı Ebu Abdullah Muhammed bin Musa el-Harezmi olan Türk bilim adamı, 780 yılında Özbekistan’da Harezm bölgesinde Hive(khiva) şehrinde dünyaya gelmiştir.
Adını doğduğu bölgeye ithafen alan Harezmi ilk eğitimini de yine Harezm’de almıştır. Eğitimini ilerletme ve bilimsel araştırmalar ve çalışmalar yapmak için Bağdat’a yerleşen ve temel eğitimimini burada alan Harezmi gençlinin ilk yıllarında Bağdat’taki ileri bilim atmosferinin varlığını öğrenmiştir. İlmi konulara doyumsuz denilebilecek düzeydeki bir aşkla bağlı olan Harezmi ilmi konularda çalışma idealini gerçekleştirmek amacıyla Bağdat’a yerleşmiştir. Devrinde bilginleri himayesi ile meşhur olan Abbasi halifesi Mem’un üzlü matematikçi Harezmi’deki ilmi kabliyetten haberdar olunca onu Eski Mısır, Mezopotamya, Grek ve Eski hint medeniyetlerine ait olan eserlerle zenginleştirilen Bağdat Saray Kütüphanesinin idaresi ile görevlendirmiştir. Daha sonra da Bağdat Saray Kütüphanesindeki yabancı eserlerin tercümesini yapmak için kurulan bir tercüme akademisi Beyt’ül Hikme ‘de görevlendirilmiştir. Böylece Harezmi Bağdat’ta inceleme ve araştırma yapabilmek amacıyla gerekli olan tüm maddi ve manevi imkanlara kavuşmuştur.
Harezmi burada hayata dair ter türlü endişeden uzak olarak matematik ve astronomi ile ilgili çeşitli araştırmalarına başlamıştır. Bağdat’ın bilim atmosferi içerisinde kısa zamanda büyük bir üne kavuşan Harezmi Şam’da bulunan Kasiyun Rasathanesin’de çalışmakta olan bilim heyetinde ve yerkürenin bir derecelik meridyen yayı uzunluğunu ölçmek amacıyla Sincar Ovasına giden bilim heyetinde yer aldığı gibi Hint matematiğini incelemek için Afganistan üzerinden Hindistana giden bilim heyetine başkanlık etmiştir. Harezmi ‘nin latinceye çevrilen eserlerinden ve aynı zamanda ikinci dereceden bir bilinmeyenli ve iki bilinmeyenli denklem sistemlerinin çözümlerini inceleyen “El-Kitab ‘ul Muhtasar fi ‘l Hesab ‘il cebri” ve’l Mukabele” adlı eseri şu cümleyle başlamaktadır : “Algoritmi şöyle diyor: Rabbimiz ve koruyucumuz olan Allah ‘a hamd ve senalar olsun.”
Bağdat Saray Kütüphanesi’ne eserlerin tercüme edilmesi için kurulan tercüme akademisinde çalışırken ünlü eserler üzerinde çalışma imkanı bulmuş ve büyük eserlerini burada tamamlamıştır.
Harezmi’nin 3 oğlu olduğu ve hepsinin de bilhassa matematik üzerine ciddi çalışmalar yaptığı bilinmektedir. El-Harezmi 850 yılında, ilmi çalışmalarını yaptığı ve eserlerini meydana getirdiği Bağdat’ta hayatını kaybetmiştir.
Harezmi’nin matematik ile ilgili en büyük eseri, “El’Kitab’ül-Muhtasar fi Hısab’il Cebri ve’l-Mukabele” isimli cebir kavramını ve denklemsel hesaplamaları açıklayan kitabıdır. Bu kitabın orjinali İngiltere Oxford, Bodlyn Kütüphanesinde bulunmaktadır. Ayrıca bu kitap dünyada ilk müstakil cebir kitabı olma özelliğini taşımaktadır. Harezmi bu eseriyle matematikte ilk defa cebirin temelini ortaya koymuştur “Hesab-ül Cebir vel-Mukabele” adlı eseri ile de birinci ve ikinci dereceden denklemlerin çözüm sistemlerini göstererek, “cebirin babası” ünvanını almıştır.
Harezmi’nin matematiğe yaptığı en büyük katkılardan biri de “sıfır”dır. Matematiğe “0” rakamını, Hindistan’daki sayıları ifade etmek için harfler ya da heceler yerine basamaklı sayı sisteminin kullanılmasını görmüş, Latince olarak sunduğu “Algoritmi de numero Indorum” adlı kitabıyla da Batı dünyasına tanıtmıştır. Harezmi’nin ayrıca geometri ve trigonometri alanında da çalışmalar yapmış ve kitaplar yazmıştır.
Astronomi alanında “Kitabu Cedavil-in-Nücûm” ve “Harekatiha” adlı önemli eserler kaleme almıştır. Yıldızlar ve gezegenlerin hareketlerini incelemiştir. “Zîc-ul Harezmî”, “Kitab al-Amal bi’l Usturlab” ve “Kitab’ul Ruhname” adlı yine astronomi ile ilgli üç eseri daha vardır.
Coğrafya ile ilgilide araştırmalar yapan Harezmi, dağları, nehirleri, adaları incelemiştir. Harezmi, halife tarafından yeryüzünün çapını hesaplamakla görevlendirilmiştir. “Kitabu-Sûret-il-Arz” adlı eserinde enlem ve boylam üzerine bilgiler vermiştir. Nil Nehri’nin kaynağını ve kendisinin bulduğu başlangıç boylamını belirtmiştir.
Harezmi 850 yılında Bağdat’ta vefat etmiştir.