Hizmet yerinden yönetim kuruluşları kimlerdir?
Uzmanlık ve teknik bilgi gerektiren konularda, ihtisaslaşma ilkesi gereği Devlet tüzel kişiliği ve merkezi idare teşkilatı dışında, ayrı bir tüzel kişiliğe sahip kuruluşlardır.
Mal topluluğu niteliğinde ve özerk yapıdadırlar. Bu özerkliğin genişliği, yerine getirmiş oldukları hizmetin niteliğine göre değişmektedir. Karar organları atama ile göreve başlar ve görevden alınır. Ayrı bir mal varlığına ve bütçeye sahiptirler. Bu yüzden idari vesayet denetimine tabidirler. Kamu kurumları uzmanlık kuruluşları olduğundan “İhtisas İlkesi” adı verilmektedir.
Kamu Kurumları; İdari, İktisadi, Sosyal, Bilimsel-Teknik-Kültürel Kamu Kurumları ve Kamu Kurumu Niteliğindeki Meslek Kuruluşları, Düzenleyici ve Denetleyici Kurullar olarak faaliyet kollarına ayrılır.
İdari Kamu Kurumları; merkezi idarenin yürüttüğü klasik hizmet ve faaliyetleri, merkezi idare teşkilatı dışında ayrı bir tüzel kişilik biçiminde örgütlenmesidir. İdare kamu kurumları ayrı bir malvarlığına ve bütçeye sahiptir. Bunlar ya bir bakanlığa ya da doğrudan başbakanlığa bağlıdırlar. İdari kamu kurumları ile bağlı oldukları bakanlık ya da başbakanlık arasındaki ilişki idari vesayet ilişkisidir. Personelleri devlet memuru statüsündedir. Özel bütçeli olduklarından Sayıştay denetimine tabidirler. Bu kurumlar “Genel Müdürlük” şeklinde karşımıza çıkar.
İdari Kamu Kurumları; Vakıflar Genel Müdürlüğü, Orman Genel Müdürlüğü, Spor Genel Müdürlüğü, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü, Karayolları Genel Müdürlüğü’dür.
İktisadi Kamu Kurumları (KİT) ; Kanun hükmündeki kararnameye göre, Kamu İktisadi Teşebbüsü(KİT), İktisadi Devlet Teşekkülü(İDT) ve Kamu İktisadi Kuruluşu (KİK)’in ortak adıdır. Bakanlar kurulu kararı ile kurulur. KİT’ler, istisna dışında sermayesinin tamamı Devlete aittir.
• Kamu İktisadi Kuruluşları(KİK); Sermayesinin tamamı devlete ait olan, Tekel niteliğindeki mallar ile temel mal ve hizmet üreten, bunları pazarlayan, kamu hizmeti niteliği ağır basan kuruluşlardır. Örnek olarak; TCDD İşletmesi Gelen Müdürlüğü, PTT İşletmesi Genel Müdürlüğü, Devlet Havacılık Ve Hava Meydanları İşletmesi Genel Müdürlüğü, verebiliriz.
• İktisadi Devlet Teşekkülleri(İDT); İktisadi yönü ağır basan kuruluşlardır. Sermayelerin tamamı devlete ait, ticari esaslara göre faaliyet gerçekleştiren kuruluşlardır. Ancak bankacılık ta sermayenin tamamının devlete ait olma şartı yoktur. Bankacılık alanında sermayenin en az yüzde doksan biri devlete ait olmak üzere anonim şirket biçiminde kurulabileceği belirtilmiştir.
Örnek olarak ; Halk Bankası A.Ş., Makine Ve Kimya Endüstrisi Kurumu, Ziraat Bankası, Devlet Malzeme Ofisi, Türkiye Denizcilik Kurumu, Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş., Türkiye Elektrik Dağıtım A.Ş.(TEDAŞ, Toprak Mahsulleri Ofisi A.Ş. ,Çay İşletmeleri Genel Müdürlüğü (Çay-Kur)verebiliriz.
Kamu iktisadi teşebbüsleri, kural olarak, dışa yönelik faaliyetlerinde, özel hukuk hükümlerine tabidir. Karlılık ve verimlilik ilkelerine bağlı faaliyet gösterirler. Kamu tüzel kişisi olarak kabul edilirler ve belli ölçüde kamu hukuku kurallarına tabidir. Aynı zamanda tüzel kişiliğe sahip oldukları için idare hukuku çerçevesine de tabi olarak faaliyetlerine devam ederler. Ancak, idare hukukunun bu kurumlara olan uygulaması, içyapı ve ilişkileri ile sınırlıdır.
Kamu iktisadi teşebbüsleri, kamu ihale kanunu hükümlerine tabidir. Sayıştay denetimi yanında, TBMM ve KİT Komisyonu denetimine de tabidir.
Sosyal ve Ekonomik Kurumlar; Bireyleri çalışma hayatına dâhil etme, bireylere sosyal hizmetler sunma, sosyal güvenlik, konut ve sağlık ihtiyaçlarını karşılama gereksinimleri sonucu ortaya çıkmışlardır. Örnek olarak; Türkiye İş Kurumu, Sosyal Güvenlik Kurumu( Emekli Sandığı+SSK+Bağ-Kur),OYAK, Basın İlan Kurumu olarak sayabiliriz.
Bilimsel Teknik Ve Kültürel Kamu Kurumları; Devlet Tiyatroları Genel Müdürlüğü, Devlet Opera ve Balesi Genel Müdürlüğü, TÜBİTAK, TSE, TRT, Üniversiteler olarak örneklendirebiliriz.
Kamu Kurumu Niteliğindeki Meslek Kuruluşları; Belirli bir mesleğe mensup olanların, müşterek ihtiyaçlarını karşılamak, mesleki faaliyetlerini kolaylaştırmak, mesleğin gelişmesini sağlamak amacıyla kanunla kurulan ve organları kendi üyeleri tarafından kanunda gösterilen esaslara bağlı olarak yargı gözetimi altında, gizli oyla seçilen kamu tüzel kişileridir. Örnek olarak; TOBB, Ticaret Odaları, Barolar, Esnaf ve Sanatkâr Derneklerini gösterebiliriz.