İslamiyet öncesi Türk Devletlerinde yazı, dil ve edebiyat nasıldı?
İslamiyet öncesi Türk Devletlerinde 8. yüzyıldan itibaren Göktürk Kitabeleri ile beraber, edebiyatta sözlü dönem sona ererek yazılı dönem başlamıştır. Dolayısıyla zaman içerisinde yazı, dil ve edebiyatta çeşitli değişimler ile gelişimler söz konusu olmaya başlamıştır. Türklerin kullandığı ilk alfabe 38 harfli olan Göktürk alfabesidir. Daha sonrasında ilerleyen zamanlarda bunun yerine 18 harfli Uygur alfabesi kullanılmaya başlanmıştır. Türkler tarih boyunca sırasıyla Göktürk (Orhun), Uygur, Çin, Soğd, Kiril, Süryani, Arap ve Latin alfabelerini kullanmışlardır. Bu zaman dilimi içerisinde ilk olarak sözlü edebiyat ürünleri kendini göstermiştir. Bunlar sırasıyla aşağıdaki gibidir:
- Koşug: Müzik eşliğinde söylenen şiirlerdir.
- Sagu: Ölen büyüklerin ardından söylenen ağıtlardır.
- Sav: Günümüzde atasözlerinin karşılığı olarak kabul edilir.
- Destan: Kahramanlık, yiğitlik, birlik ve beraberlik gibi milli temaları işleyen edebiyat ürünleridir.
Bu dönem içerisinde Türk Devletlerine ait olan pek çok destan bulunmuştur. Bunlar sırasıyla:
- Oğuz Kağan Destanı: Asya Hunlarına ait bir destan örneğidir.
- Bozkurt ve Ergenekon Destanı: Göktürk Devletine ait bir destan örneğidir.
- Türeyiş ve Göç Destanı: Uygur Devletine ait bir destan örneğidir.
- Alp Er Tunga ve Şu Destanı: İskitler (Sakalar) Devletine ait bir destan örneğidir.
- Manas Destanı: Kırgızlar’a ait bir destan örneğidir.
- Dede Korkut Hikayeleri: Oğuzlar Boyuna ait, destan niteliği taşıyan hikaye parçalarıdır.
Bunlar arasında şüphesiz ki en önemli olanı ve daha önceki yazılarımızda da bahsetmiş olduğumuz Göktürk Kitabeleridir. Sırasıyla Vezir Tonyukuk, Kül Tiğin ve Bilge Kağan adına dikilmiş olan bu kitabeler; Türk yazı dili ve tarihi için oldukça önemli şaheserlerdir. Göktürk Kitabeleri; Türk adının geçtiği ilk metin ve ilk siyasetname örneği olması açısından değerli bir yere sahiptir. Türklerdeki sosyal devlet anlayışı hakkında bilgiler içerir. Buna ilaveten ekleyebileceğimiz son olarak Uygur Devletine ait destanlar dışında bulunan yazıtlardır. Bunlar Karabalsagun ve Şine-Uşi Yazıtlarıdır ve yine dönemin sosyal zamanı hakkında bilgi veren önemli eserlerdir.