Karahıtaylar kimdir?

Karahıtaylar 1124-1211 yılları arasında Türkistan’da hüküm sürmüş olan bir Moğol hanedanıdır. İlk olarak Mançurya’nın güneyinde yaşayan Karahıtaylar X. yüzyılın hemen başında Yeh-lü A-pao-chi (Apaoki) adlı reisleri kavminin tüm boylarını itaat altına alıp Moğolistan’ın büyük bir kısmına hakim oldu. 916 yılında kendini hükümdar ilan etti. Yeh-lü’nün oğlu Te Kuang Kuzey Çin’in bir kısmını ele geçirerek Çinliler’in Liao hanedanı adını verdikleri devleti kurdu. Kuzey Çin’de iki yüzyıldan fazla hüküm süren Liao İmparatorluğu’nun güney sınırları Chi-li eyaletinin kuzeyinden bugünkü Pekin dahil Shan-hsi’ye kadar uzanıyordu. Ayrıca Moğolistan ve Mançurya halkları ve hatta Kırgızlar da bu devlete bağlanmıştı. 1125 yılında Cücenler’e mağlup olmalarına rağmen bir süre sonra ayaklandılar ve Moğol egemenliğini kabul ederek Karahıtay Devleti’ni geliştirme imkanını buldular.

1121-1126 yıllarında İslam dünyası ile temasa geçen Yeh-lü Ta-şi kumandasındaki Karahıtay ordusu 1128’de Balasagun, Hoten ve Kaşgar bölgesine girdiğinde Doğu Karahanlı Hükümdan Arslan Han Ahmed b. Hasan tarafından mağlup edildi. 1130 yılı baharında Yenisey boyundaki Kırgız topraklarını geçtikten sonra güneybatıya yönelerek Tarbagatay’da İmil şehrini kuran Yeh-lü Ta-şi, Karluklar’la Kanglı boyları tarafından sı¬kıştırılan Karahanlı hükümdarının yardım istemesi üzerine herhangi bir engelle karşılaşmadan Balasagun’a kadar geldi. Kaşgar, Beşbalık ve Hoten’i de alıp Balasagu’u başkent yaparak 1130 yılında Karahıtay Devleti’ni kurdu.

Yehlü Ta-şi önceki eski yurtlarını geri almak için Kuzey Çin topraklarına seferler düzenlediyse de pek başarı¬lı olamadı. Bunun üzerine batıya yönelerek Maveraünnehir’e ve Doğu İran’a saldırdı.1137 yılında Hucend yakınlarında Selçuklu Sultanı Sencer tarafından atanan Batı Karahanlı Hükümdan Mahmud’u mağlup eden Yeh-lü Ta-şi daha 1141 yılında Sultan Sencer’i Katvan savaşında ağır bir bozguna uğrattı. Toplam 30.000 kayıp veren Sultan Sencer Tirmiz’e kaçarken eşi Terken Hatun ve ileri gelen emirleri esir düştü: Mahmud Han da ülkeyi terk etti.

Katvan savaşının Karahıtaylar’ın galibiyeti ile zaferiyle sonuçlanması Büyük Selçuklular’ın yı-kılışına zemin hazırladıhazırlamış ve İslam dünyasının siyasi, sosyal ve iktisadi buhranlara sürüklenmesine neden olmuştur. Karşılarında rakip kalmayan Karahıtaylar, Ceyhun ırmağının sağ kıyısına kadar bütün Maveraünnehir’i ele geçirdiler ve Buhara’da kendilerine direnmiş olan Burhan ailesinden Sadr Hüsameddin ömer b. Abdülazlz işgal esnasında şehit edilince Alp Tegin adlı birini yerine vali tayin ettiler. Semerkant’ta Batı Karahanlı tahtına Tamgaç Buğra Han’ı oturttular ve vergi toplamak üzere memurlar görevlendirip geri çekildiler. Ayrıca Harizmşahlar’ı da yıllık 30.000 dinar vergiye bağladılar.

1170 veya 1172 yıllarında Karahıtay ordusu vergisini vaktinde ödemeyen Harzemşahlar üzerine sefere çıktı ve Ayyar Beg’i yenerek esir aldılar. 1198 yılında Gurlular’dan Bahaeddin Sam b. Muhammed’in Karahıtaylar’a bağ¬lı bir Türk beyi tarafından idare edilen Belh’i alması üzerine Karahıtay ordusu Tayangu’nun kumandasında Ceyhun ırmağını geçip Cuzcan’ın bir bölümünü ve civar yerleri yağmaladı. Ancak daha sonra yapılan savaşta Gurlulara yenild. ve tam 12.000 kayıp verdi. 1204 yılından itibaren Karahıtaylar, Harizmşahlar’la Gurlular arasındaki mücadelede son derece aktif rol oynamaya başladılar. Gürhan Yeh-lü Ch’e-lu-ku Gurlular’a karşı kendisini desteklemesini isteyen Harzemşah Alaeddin Tekiş’e yardım için Tayangu kumandasında büyük bir ordu gönderince Gurlular geri çekilmek zorunda kaldılar. Gurlular’ın verdiği hazine, silah, techizat ve filleri alarak geri döndüler.

Karahıtaylar eski güçlerini yitirdiklerinden dolayı kendilerine bağlı bölgeleri eskisi gibi kontrol altında tutamamaya başladılar. Harzemşah Muhammed b. Tekiş önce Semerkant ve Buhara’yı ele geçirdi. Daha sonra da Seyhun ırmağını geçerek Tayangu’nun ordusunu İlamış sahrasında (veya Talas’ta) mağlup edip kendisini esir aldı. 1209 yılında Karahıtaylar’a bağlı yaşayan Uygur Hükümdarı İdikut Barçuk, Cengiz Han’a bağlandı. Bu esnada Harzemşahlar, Moğol Naymanlar’ın hükümdarı ve Gürhan Ch’eluku’nun damadı Küçlüğ Han ile anlaşarak ayrı yönlerden saldırdılar. Önce Küçlüğ, sonra arkasından Harzemşah Muhammed b. Tekiş ve sonra tekrar Küçlüğ zafer kazandılar. Böylece Karahıtaylar’a son darbeyi vuran Küçlüğ kayınpederi Ch’eluku’yu esir ederek bu devlete 1211 yılında son verdi.