Katip Çelebi kimdir?

Katip Çelebi, “Hacı Halife”, ”Hacı Kalfa” isimleriyle de tanınır. Şubat 1609′da İstanbul’da doğmuş olup, yine İstanbul’da 6 Ekim 1657 yılında vefat etmiştir. Asıl adı “Mustafa” olan Katip Çelebi, coğrafya, tarih, biyografya ve bibliyografya alanında çalışmaları olan, Osmanlı döneminin en ünlü bilim adamlarından biridir. Birçok eserinden biri olan “Cihannüma” dünyaca ünlü bir coğrafya eseridir.

Çok iyi bir eğitimden geçen Katip Çelebi, eğitimini tamamladıktan sonra Anadolu Muhasebesi Kalemi’nde görev almıştır. IV. Murat döneminde ise katip olarak seferlere katılmıştır. Seferler bitip İstanbul’a döndüğünde de artık tüm zamanını okumaya ve yazmaya ayırmıştır.

Cihannüma, kelime anlamı ile “camdan yapılmış, her yerin görülmesine imkan veren taraça veya kule” anlamındadır. 1648 yılında Katip Çelebi tarafından yazılmaya başlanan ünlü esere, yine Katip Çelebi tarafından 1654 yılında eklemeler yapılmıştır. 1732 yılında İbrahim Mütefarrika esere bazı eklemeler yaparak Matbaa-i Amire’de kitap olarak bastırmıştır. Kitap, esas olarak, o döneme has olan Batlamyus Kuram’ına dayanmakla birlikte o ana kadar hiçbir coğrafya eserinde yararlanılmamış birçok batılı kaynakları değerlendiren çok önemli ve ilkler içeren bir eserdir. Osmanlı dönemi coğrafyacılığı batı kaynaklı coğrafya eserlerini ilk kez Cihannüma ile tanımıştır.

Katip Çelebi’nin Cihannüma’sı en çok tanınan eserlerinden biri olmakla beraber, bu eserden başka birçok önemli eseri daha mevcuttur. Bunlardan bazıları şunlardır:

• Arapça Fezleke (Fezleketi Akvalü’l- Ahyar fi İlmi’t- Tarih ve’l Ahbar) : Katip Çelebi’nin tarih alanında yazdığı ilk eseridir. 1642 yılında tamamlanmıştır. Eser dört bölümden oluşur. Giriş kısmında tarih iliminin önemi, konusu ve anlamı gibi bilgilere yer verildikten ve bu alandaki temel eserlerden bahsedildikten sonra Dünya tarihinin1639 yılına kadar olan dönemi, kurulan devletler, önemli olaylar bazında değerlendirilmiştir.
• Türkçe Fezleke: Arapça Fezleke’nin devamı niteliğinde bir eser olup, 1591 ve 1654 yılları arasında gerçekleşen olaylar bazında Osmanlı tarihine yer verilmiştir. Ayrıca, önemli Osmanlı devlet adamları ve bilginlerinin de hayatları kitap içindeki kronolojiye uygun olarak yer almıştır.
• Takvimü’t- Tevarih: Adem Peygamber’den başlayıp 1648 yılına kadar olan döneme ait tarihi olayları içerir.
• Tuhfet’ül- Kibar fi Esfari’l- Bihar: Osmanlı’da denizcilik ve deniz ordusu ile ilgili bilgiler içerir. Osmanlı’nın kuruluşundan 1656 yılına kadar olan dönemde Osmanlı Denizciliği, Osmanlı donanması, kaptan-ı deryaların hayatları hakkında bilgiler içerir. Eserde aynı zamanda deniz savaşçılığında başarılı olmaya yönelik tavsiyelere yer verilmiştir.
• Keşfü’z- Zünun an Esamü’l- Kütübi ve’l- Fünun: Katip Çelebi’nin batı dünyasında en çok tanınan eseridir. Eser, Arapça’dır. Bibliyograyfa sözlüğü niteliğindedir. Tamamlanması yirmi yıl süren eser 14500 kitap ve risalenin adını ve yazarlarını alfabetik düzende içerir.
• Düstur’ül- Amel li- İslahi’l- Halel: İbn Haldun’un etkisinin gözlemlendiği bu risale kısa kısa oluşturulmuş dört bölüm içermektedir. Bir toplumun canlı bir varlık ile aynı evreleri geçirdiği; doğduğu, büyüdüğü, geliştiği görüşünü eserinde yineleyen Katip Çelebi, Osmanlı’nın ömrünün uzun olmasına dair tavsiyelerine de bu eserinde yer vermiştir.
• İlhamü’l- Mukaddes fi Feyzi’l- Akdes: Katip Çelebi’nin dini alanda yazılmış en önemli eseridir. Daha önce din adamlarına sorup da cevap alamadığı hususları bu eseri ile yanıtladığını belirten Katip Çelebi, kuzey bölgesi ülkelerindeki namaz ve oruç saatlerine de eserinde yer vermiştir. Kıble tayini ile ilgili tespitleri ve değerlendirmeleri gibi birçok husus daha kitapta yer almaktadır.
• Mizan’ül- Hakk fi İhtiyari’l Ahakk: Din adamları arasında tartışmalara ve farklı görüşlerin oluşmasına neden olan dini konulardaki kendi görüşlerini Katip Çelebi bu eserinde açıklamıştır. Ayrıca, son eseri olan bu kitabın sonunda ünlü bilim adamının kendi yaşam öyküsü de yer alır.