Kutadgu Bilig nedir, özellikleri nelerdir?
Kutadgu Bilig İslami Türk edebiyatının bilinen ilk büyük eseridir. 6645 beyitten oluşan manzum bir siyasetnamedir. 11. yüzyılda Türkçenin bilim dili olarak kullanıldığını gösteren en büyük tanıktır. Kutadgu Bilig’in kelime anlamı mutlu olma bilgisi, terim anlamı siyaset bilgisidir. Kutadgu Bilig’in yazarı Yusuf Has Hacib hakkında eserin başında yer alan mensur ve manzum önsözlerde kısa bilgiler vardır. Kutadgu Bilig’in bugüne ulaşmış bulunan üç nüshası vardır: Herat, Mısır ve Fergana.
Herat nüshası Uygur; Mısır ve Fergana nüshaları ise Arapça yazılmıştır. Kutadgu Bilig beyitler halinde yazılmış, mesnevi tarzında kafiyelenmiş çok büyük bir eserdir. Ancak eserin sonundaki üç bölüm gazel tarzında kafiyelenmiştir. Ayrıca eserin içine serpiştirilmiş 173 dörtlük vardır ki bunlar mani tarzında kafiyelenmiştir. Kutadgu Bilig, Şark edebiyatının klasik nazım birimlerinden mesnevi tarzında ve aruz vezniyle yazıldığı halde, beyit sonlarında tam ve zengin kafiye kullanılmıştır.
Eserdeki aruz hatalarını abartmamak gerekir. Çünkü Kutadgu Bilig sanat amacıyla değil, didaktik amaçla yazılmıştır. Kitabın kahramanları ve temsil ettikleri kavramlar:
- Kün Togdı: Adalet
- Ay Toldı: Kut
- Ödgülmüş: Akıl
- Odgurmuş: Akıbet
Eserin kahramanları, adalet, kut gibi kavramları temsil ettiğine göre Kutadgu Bilig’in temsili (allegorik) bir eser olduğunu da söyleyebiliriz. Eserde devlet görevlilerinin sahip olması gereken niteliklerin yanı sıra halkın görevleri, çeşitli meslek gruplarıyla ilişkiler ayrıntılı bir şekilde ortaya konulmuştur. Böylece eserde ideal insan tipi, siyaset bilimi, sosyoloji, halkla ilişkiler gibi modern sosyal bilimlerin konulaırnı işlemek suretiyle ortaya konulmuştur. Bu açıdan çok önemlidir.
Bütün yapı özelliklerini dikkate alarak Kutadgu Bilig’i alt yapısı hikaye, üst yapısı tiyatro tarzında kurulmuş alegorik, manzum bir mesnevi olarak tanımlayabiliriz. Kutadgu Bilig dil ve edebiyat tarihimiz açısından olduğu kadar kültür tarihimiz açısından son derece değerli ve önemli bir kaynak eserdir.