Muş’un tarihi eserleri nelerdir?

1- Muş Kalesi: Muş merkezdeki kale, şehrin en eski yerleşim yerlerinden biri olup yapılış tarihi ve kimler tarafından yaptırıldığı kesin olarak bilinmemektedir. Kale, Hz. Ömer döneminde Müslümanların eline geçmiştir. Uzun süren savaşların etkisiyle büyük bir bölümü yıkılmış olan kalenin batı tarafında tahrip olmuş Arap mezarlığı, Selçuklu mezarlığı ve Osmanlı mezarlığı bulunmaktadır.

2- Hasbet Kalesi

Muş’un güneyindeki Kızıl Ziyaret Dağının doğu uzantısında bir yamaçta bulunmaktadır. Surları ve iki kulesi kısmen ayakta kalabilmiştir. Diğer kısımları doğal afetler sonucunda yıkılmıştır. Kesin tarihi bilinmemekle olup yapıda kullanılan malzeme ve sanat yapısından dolayı Horasan harcı ile imar edilmiş ovaya hâkim karakol konumunda kendini göstermektedir. Eteklerindeki Soğucak köyünde büyük ölçüde tahrip olmuş olan iki tane gözetleme kulesi bulunmaktadır.

3- Muşet Kalesi: Muş’un güneyindeki Kızıl Ziyaret Tepesi’ndeki kale, Urartular tarafından yapılmıştır. Ancak sonraki devirlerde yapılan çeşitli onarımlarla özgünlüğünü büyük ölçüde kaybetmiştir.

4- Malazgirt Kalesi

Malazgirt’teki oldukça haşmetli bir görünüme sahiptir. Kalenin ilçeyi saran bir birine paralel iki suru onarılmıştır. Kale İslamiyet’in ilk döneminde ve Bizanslar zamanında birçok savaşa sahne olmuştur. Tabii afetler sonucunda surları yıkılmıştır.

5- Katerin (Zincirli) Kale
Malazgirt’in sınırları içerisindeki Katerin Dağı üzerinde kurulmuştur. Doğu Roma eseridir. Rivayete göre Malazgirt ile Katerin Kaleleri Kalın zincirlerden bir köprü ile birbirlerine bağlanmıştır.

6- Tıkızlı Kalesi

Malazgirt ‘in Tıkızlı Köyünde bulunmaktadır. Araştırmalar neticesinde kalenin Urartu’lara ait olduğu belirlenmiştir. Kale bir tepe üzerinde büyük taşların bir biri üzerine yığılması ile harçsız yapılmıştır.

7- Bostankale Kalesi
Malazgirt’te 10 km uzaklıkta bulunmaktadır. Yapılan araştırmalar sonucunda kalenin Urartu’lara ait olduğu tespit edilmiştir. Kale büyük bir kaya kütlesi oyularak yapılmıştır.

8- Alâeddin Bey (Paşa) Camii
18. yüzyıl başlarında şehrin valisi Alâeddin Bey tarafından yaptırılmıştır. Ortada büyük, yanlarda küçük kubbelerle örtülü ana mekân kare planlı bir şekle olup, dokuz nefe ayrılmıştır. Ana mekâna, üç basık kubbeyle örtülü olan son cemaat yerinde bulunan taç kapıdan geçilerek ulaşılır. Taç kapının kenarları kabartma kandil motifler bulunmaktadır.

9- Hacı Şeref Camii
Bir Selçuklu yapısı eseri olan Aslanlı Hanın içindeki cami 17. yüzyılda yaptırılmıştır. Ana mekânı kare planlı olan cami ortada büyük yanlarda basık kubbelerle örtülmüştür. Camiye daha sonradan eklenen minare 1902 yılında, son cemaat yeri ise 1997 yılında yapılmıştır.

10- Çanlı Kilise (Surp Garabet)

Yaygın Beldesinnin Yukarı Yongalı köyünde bulunmaktadır. İlk zamanlarda “Ateş Tapınağı” olarak kullanılmış olan kilise, 399 yılında Sasaniler tarafından Hıristiyanların ibadetine açılmıştır.
11- Alâeddin Bey Hamamı

Muş şehir merkezindeki hamam, Alâeddin Bey tarafından Alâeddin Bey Camii ile aynı tarihte inşa ettirilmiştir. Günümüzde kullanılmakta olan hamam Osmanlının son dönem eserlerinden biridir.
12- Güllü Hamam

Güllü Hamamı doğal afetler sonucu yıkılan eserlerden biridir. Hamamın en önemli özelliği, “Türk üçgeni” adı verilen ve kubbelere taşıyıcı görevi sağlayan üçgenin kullanılmış olmasıdır.

13- Kayalıdere Antik Kenti (Kale Şehri)
Muş kent merkezine 40 km Varto ilçesine 20 km uzaklıkta, olup Kayalıkaya köyünde bulunmaktadır. Bir Urartu askeri yerleşim birimi olan kentte, 1965 yılında yapılmış olan kazılarda, kale, tapınak, şarap küpleri bulunan depo ve bir kaya gömütü ortaya çıkarılmıştır.

Urartu Kralı II. Sarduri dönemine (M.Ö.764-735) tarihlendirilen kale son derece sağlamdır. M.Ö 7. yüzyıla tarihlendirilmiş olan tunç aslan heykeli, ok başları, düğmeler, tunç iğneler ve aslan avı tasvirli kemer parçaları burada bulunmuştur.

14- Mercimekkale Höyüğü: Muş-Varto karayolu üzerindeki höyük Bizans döneminde haberleşme amaçlı kullanılmakta olup Urartu döneminden kaldığı tahmin edilmektedir.

15- Bostankale Höyüğü: Malazgirt’in Bostankaya köyündeki höyük, bir Urartu yerleşmesidir. Burası 1. derece SİT alanı olarak koruma altına alınmıştır.

16- Kepenek Höyüğü: Muş merkeze bağlı, Kepenek köyünde bulunmaktadır. Höyükte Urartulara ait bir yazıt bulunmuştur.

17- Dolabaş Höyüğü
Malazgirt’in Dolabaş Köyü’ndedir. Bir Urartu yerleşmesi olan höyük koruma altına alınmıştır. Kazı çalışmalarına henüz başlanmamıştır.

18- Muş – Yağcılar (Evran) Höyüğü
Yağcılar Höyüğü, Muş’un 24 km kuzey-batısında, Muş-Elazığ yolu üzerinde, Murat Köprüsünü 1700 metre geçtikten sonra kuzeye ayrılan yolun 7. Km’sinde, Yağcılar Beldesi sınırları içinde bulunmaktadır.

Arak Manastırı (Kilisesi), Çengilli (Beyaz) Kilisesi, Meryem Ana Kilisesi, Çanlı Kilise(Surpgarabet Manastırı), Kırköy Beldesindeki Sirong Kilisesi, Muş Dere Mahallesi Kırkayak Kilisesi, Kızılağaç Beldesindeki Kırmızı Kilise, hanlar ve mezarlıklar Muş’taki diğer tarihi eserlerdir.