Ömer Hayyam kimdir?

Bilim dünyasına bir çok önemli bilgiler kazandırmış olan Ömer Hayyam, matematik, astronomi konularında dünyanın önde gelen bilim adamlarından biridir. 18 Mayıs 1048 tarihinde dünyaya gelen Hayyam’ın adı Gıyaseddin Eb’ul Feth Ömer İbni İbrahim’el Hayyam’dır. Ömer Hayyam adı ile kısaltılmıştır. Hayyam Nişaburludur.

Ömer Hayyam ünlü Selçuklu veziri Nizamül-Mülk ve Hasan Sabbah ile birlikte aynı medresede dönemin ünlü alimlerinden Muvaffakeddin Abdüllatif ibn el Lübad’dan dersler almış ve hayatı boyunca her ikisi ile de ilişkisini kesmemiştir. Bu bilgiye Reşidüddin’in “Cami-üt-Tevarih”adlı eserinde ulaşmaktayız.

Hayatı, gençlik yılları hakkında kesin bilgiler çok fazla bulunmamaktadır. Elde bulunan eserlerinden, hayatıyla ilgili olayları anlatan bazı kitaplardan, felsefe, mantık, matematik ve astronomi konularında çalışmalar yaptığı ve bu alanlarda düzenli bir eğitim aldığı anlaşılmaktadır. Hayyam ”Çadırcı” takma adını, atalarının çadırcılık yapmalarından dolayı aldığı söylenmektedir.

Ömer Hayyam, daha çok bir bilgin olarak ün yapmıştır. İran’ın, Selçuklular yönetiminde olduğu bir zamanda yetişmiş olan Ömer Hayyam, Horasan’ın büyük şehirleri olan, Belh, Buhara ve Merv gibi bilim merkezlerini gezmiş ve bir ara Bağdat’a da gitmiştir. Zamanının önemli hükümdarlarından, bilhassa Selçuklu sultanı Melikşah ile Karahanlılardan Şemsülmülk’ten büyük yakınlık ve ilgi görmüştür. Onların saraylarında ve meclislerinde bulunmuştur.

Ömer Hayyam, birçok bilim insanı tarafından Bâtınî ve Mu’tezile anlayışlarına dâhil edilmiştir. Evreni anlamak için, içinde yetiştiği İslam kültüründeki hakim anlayıştan ayrılmış olan Ömer Hayyam, kendi içinde yaptığı akıl yürütmeleri eşine az rastlanır bir edebi başarı ile dörtlükler halinde dışa aktarmıştır. Bu dörtlükler rubai olarak adlandırılmaktadır. Bu dörtlükler ile bakış açısını açık bir şekilde ortaya koymaktadır.
Rubaîlerinde; var oluş, dünya, Allah, devlet ve toplumsal örgütlenme şekilleri gibi hayata ve insana dair çeşitli konularda akıl yürüttüğü görülmektedir. Akıl yürütürken ne içinde yaşadığı toplumun ve ne de daha önce yaşamış olan toplumların kabul ettiği hiçbir kurala bağlı kalmamış, kendinden önce yaşayanların insan aklına koymuş olduğu sınırları kabullenmemiştir.

Ömer Hayyam, iran ve doğu edebiyatında rubai türünün kurucusu olarak kabul edilmektedir. Sonraları aralarına başkalarının eserleri de karışan bu rubailer iki yüz kadar olduğu tahmin edilmektedir. Bazı kaynaklarda bu sayı 158 olarak belirtilmektedir. Ömer Hayyam, oldukça yumuşak, akıcı, kolay anlaşılan, açık ve seçik bir dil kullanmıştır. Şiirlerinde gerçekçi olan Hayyam , yaşadıklarını, gördüklerini, izlenimleri olduğu gibi dile getirmiştir. Ona göre, gerçek olan yaşanmış olandır. Dünyanın ötesinde ikinci bir dünya yoktur. İnsan bir akıl varlığıdır. Gerçeğe sadece akıl yolu ile varılabilir.

Hayyam kendisinden sonra gelmiş olan bir çok şairi etkilemiş, rubai alanında tek örnek olarak kabul edilmiştir. Batı ülkelerinde adına bir çok dernek kurulmuş olan Hayyam, rubaileri bütün batı dillerine, bu arada birçok kez Türkçeye Rubaiyat-i Hayyam, Hayyam’ın Rubaileri, Ömer Hayyam ve Rubaileri, Dörtlükler adı altında tercüme edilmiştir.

Sultan Celalettin Harzemşah şah tarafından başkent Merv’e çağrılan Ömer Hayyam yeni bir takvim oluşturmak için kurulmuş olan bilim adamları heyetinin başına getirilmiştir. O zamanlar Ömer Hayyam takvimi bugünse Celali Takvimi olarak bilinen bu takvim her 5000 yılda bir gün hata vermekteydi. Bu takvim güneş yılına göre düzenlenmiş olan bir takvimdi. Bu çalışma Hayyam’ın bilimsel yönünü ortaya koymaktadır.

Dünyanın ilk rasathanesini kurmuş olan Hayyam aynı zamanda cebirde ikinci dereceden denklemlerin geometrik ve cebirsel çözümleriyle, üçüncü dereceden denklemlerin geniş bir tasnifini yapmıştır. Binom açılımını yapan ilk matematikçidir. 4 Aralık 1131 tarihinde doğduğu yer olan Nişabur’da vefat etmiştir.

Eserleri
Çeşitli bilim dallarında birçok eser yazmış olan Hayyam sadece 18 eserinin adı bilinmektedir.
1. Ziyc-i Melikşahi. (Astronomi ve takvime dair, Melikşah’a ithaf edilmiştir)
2. Kitabün fi’l Burhan ül Sıhhat-ı Turuk ül Hind. (Geometri)
3. Risaletün fi Berahin İl Cebr ve Mukabele. (Cebir)
4. Müşkilat’ül Hisab. (Aritmetik)
5. İlm-i Külliyat (Genel prensiplere dair)
6. Newruzname (Takvim ve yılbaşı tespitine dair)
7. Risaletün fil İhtiyal li Marifet. (Altın ve gümüşten yapılmış bir cisimde altın ve gümüş miktarının bilinmesine dair. Almanya Gotha kütüphanesinde bir nüshası mevcuttur.)
8. Risaletün fi Şerhi ma Eşkele min Musaderat(Öklid’in bir probleminin çözülmesi metoduna dair, Hollanda Leiden kütüphanesinde bir nüshası vardır. F. Woepcke fransızcaya çevirmiştir.)
9. Risaletün fi Vücud (Felsefede ontoloji bahsine dair. Britanya kütüphanesinde bir nüshası mevcuttur.)
10. Muhtasarun fi’t Tabiiyat (Fizik)
11. Risaletün fi’l Kevn vet Teklif (Felsefe)
12. Levazim’ül Emkine (Meskûn yerlerin iklimi ve hava değişikliklerine dair)
13. Fil Cevab Selaseti Mesâil ve fi Keşfil Hicab (Üç meseleye cevap ve alemde zıtlığın zorunlu olduğuna dair)
14. Mizan’ül Hikem (Pırlantalı eşyaların taşlarını çıkarmadan kıymetini bulmanın yöntemine dair)
15. Abdurrahman’el Neseviye Cevab (Hak Teâlâ’nın alemleri yaratmasının ve insanları ibadetle yükümlü kılmasının hikmetine dair)
16. Nizamülmülk (Arkadaşı olan vezirin biyografisi)
17. Eş’arı bil Arabiyye (Arabça rûbaileri)
18. Fil Mutayat (İlim prensipleri)