Orta Asya Türk kültürleri nelerdir?

Kültür göreli bir kavramdır. Her toplumun kendine özgü kültürü vardır. Kültür tarihsel bir niteliğe sahiptir. Yani geçmişten günümüze kadar süregelmektedir. Kültür tamamen bir insan eseridir. İnsanlar hem kültürü oluştururlar ve hem de kültürden etkilenirler. Kültür durağan bir yapıda değildir. Zaman içinde değişime uğrar. Maddi öğeler çok daha hızlı değişir. Ayrıca her toplumda kültürel değişim hızı birbiri ile aynı değildir. Orta Asya’da yapılan çalışmalar değişik kültür bölgelerinin varlığını ortaya çıkartmıştır. Bunlar:

1- Anav Kültürü: MÖ 5000-1000 arası yılları kapsamaktadır. Ancak kaynakalrda birbirinden afrklı tarihlerde yer almaktadır. Anav kültürü Orta Asya’nın en eski kültürüdür. Bugünkü Türkistan’dadır. Anav kültürü, Türkmenistan’ın başkenti olan Aşkabat yakınlarındaki Anav bölgesinde ortaya çıkarılmıştır. Orta Asya’nın en eski kültürü olan Anav bölgesinde yapılan kazılar sonucunda insanların, yerleşik hayata geçtikleri, tuğladan yapılmış evlerde oturdukları, dokumacılıkla uğraştıkları, koyun, keçi, sığır ve deve besledikleri, tarımla uğraştıkları
tespit edilmiştir. Bazı kaynaklar tarafından Anav kültürü ile Ön Türkler arasında bağlantı olabileceği öne sürülmüştür.

2- Afenesyovo Kültürü : MÖ 3000-1700 arası dönemi kapsamaktadır. Türkler’in en eski kültürü olarak bilinmektedir. Altay – Sayan Dağları’nın kuzeybatısında hakim olan kültürdür. Türkler’in avcı ve savaşçı özelliklerini yansıtmaktadır. Orta Asya Uygarlığı’nın temelini oluşturmuştur.

3- Andronovo Kültürü: MÖ 1700 -1200 arası dönemi kapsamaktadır. Orta Asya topraklarında en geniş alana yayılmış olan kültürdür. Altay – Tanrı dağları, Güney Sibirya ve Hazar’ın doğusuna kadar uzanan bölgede gelişmiş bir kültür çevresidir. Türklerin ilk kez Tunç ve Altın’ı işledikleri ve çeşitli eserler yaptıkları dönem olarak bilinir. Andronova kültüründe bakır araçların yanı sıra tunçtan ve altından yapılmış olan çeşitli araçlara da rastlanmıştır. Eşyalarını hayvan figürleriyle süsleyen bu kültür çevresinde yaşayanlar atı evcilleştirmişlerdir.

4- Karasuk Kültürü:MÖ 1200-700 arası dönemi kapsamaktadır. Demirin ilk kez Türkler tarafından Orta Asya’ da bu dönemde işlendiği belirtilmektedir. Ayrıca dokumacılık ile uğraştıkları, dört tekerli arabalar kullandıkları bilinmektedir. Bu kültür adını Yenisey ırmağının kollarından olan Karasuk nehrinden almıştır. Karasuk kelimesi orijinali ve yöre halkının dilinde Karasug-Karasuğ diye söylenir. Manası Kara-su demektir. Orta Asya uygarlığında demir ilk defa bu bölgede işlenmiştir. Keçeden dokumuş olan çadırlarla örtülü dört tekerlekli arabaların kullanıldığı tespit edilmiştir.

Ölü gömme adetleri ve seramik süslemeleriyle Andronovo Kültürüyle benzerlik göstermiştir. Karasuk kültürü çevresinde yaşayan insanlar, at, deve, sığır ve koyun beslemekte ve dokumacılığı da bilmekteydiler. En yaygın abideleri ise mezarlarıydı. Taştan yapılan yamuk dörtgen şeklinde yapılan tabutlardaki ölüler baş kısmı geniş tarafa gelecek şekilde ya sırt üstü ya da esnetilmiş olarak yatırılmıştı. Taş ya da kil toprak içine döküm ile bronzdan yapılmış kürekler, bıçaklar ve benzeri el aletlerinin kabzaları, halka halka, mantar şeklinde ya da hayvan figürü şeklinde yapılmıştı.
Yüzük, bilezik, küpe gibi süs eşyalarına kurganlarda rastlanmıştır. Kabzaları hayvan figürüyle süslenmiş hançerler görülmektedir. Orta Asya’daki İskit geleneğinin belirtisidir.

5- Tagar Kültürü: MÖ 700-100 arası dönemi kapsamaktadır. Abakan Bölgesi’nde hakim olan kültürdür. Orta Asya’nın en gelişmiş bölgesidir. Bölgede çok sayıda hançer, ok uçları, bilezik ve küpe gibi madeni eşyalar bulunmuştur. Bölgedeki kültürlerin içinde en genç ve gelişmiş olanı Tagar kültürüdür.
Proto Türk döneminin önemli kültürlerinden biri olan Tagar Kültürü, 1.Tagar , 2.Tagar ve 3.Tagar olmak üzere üç devrede görülmüştür. Bu kültürde kurganların yakınlarına büyük taşlar dikilmekteydi. Bu büyük mezar taşlarının üzerlerine resimler çizilmekteydi. Bu kültüre bağlı ilk merkezler Krasnoyarsk’ta, Minusinsk yakınında ve Yenisey ırmağındaki Tagar Adası’nda saptanmıştır.