Osmanlı Devleti döneminde yapılan demiryolları nelerdir?

Dünyada gelişen ve değişen ulaşım araçları ile birlikte Avrupa ve Amerika’da demiryolu ulaşımında önemli adımlar atılmıştır. Osmanlı Devleti için de demiryolları ekonomik, siyasi ve askeri yönden çok büyük bir önem taşıyordu.
Dünyada ilk kez 1825 yılında İngiltere’de başlamış olan demiryolu ulaşımının, toprakları 3 kıtaya yayılmış olan Osmanlı Devleti’ne girişi diğer birçok büyük ülkeye göre çok daha erken zamanlarda gerçekleşmiştir. Daha 1866 yılında Osmanlı toprakları üzerinde bulunan demiryolu hattının uzunluğu 519 km’dir. Bu hattın 130 km’lik bölümü Anadolu toprakları üzerinde iken, geri kalan bölümü ise yani 389 km’lik bölümü Köstence-Tuna ile Varna-Rusçuk arasında bulunuyordu.

Dönemin en ucuz, hızlı ve güvenilir ulaşım aracı olarak kabul edilen demiryolları diğer ulaşım araç ve alt yapıları ile karşılaştırılmayacak kadar önemli bir üstünlüğe sahipti. Bunun farkında olan Sultan Abdülmecit, demiryolunun gelişimini desteklemiştir. Osmanlı Devleti topraklarında ilk olarak Sultan Abdülmecit zamanında, 1856 yılında bir İngiliz firması tarafından İzmir-Aydın arasında 130 kilometre uzunluğa sahip demiryolu inşa edilmiştir. Yapımı tam olarak 10 yıl süren bu hat 866 yılında Sultan Abdülaziz zamanında tamamlanmıştır. İmtiyaz 1857 yılında İzmir Valisi Mustafa Paşa zamanında, “İzmir’den Aydın’a Osmanlı Demiryolu” kumpanyasına devredilmiştir.

1871 tarihinde Haydarpaşa-İzmit hattının devlet eliyle yapımına başlanmış ve 91 kilometrelik hat 1873 yılında bitirilmiştir. Ancak maddi imkânsızlıklar yüzünden Anadolu demiryolları ile Bağdat ve Cenup demiryollarının yapımları Alman sermayesi ile gerçekleştirilmiştir.

Osmanlı’da demiryolu imtiyazı verilmiş olan İngiliz, Fransız ve Almanlar’ın etki alanı haline gelmiştir. İngiltere, Romanya, Batı Anadolu, Irak ve Basra Körfezinde;Fransa, Kuzey Yunanistan, Batı ve Güney Anadolu ile Suriye’de; Almanya; Trakya, İç Anadolu, ve Mezopotamya’da etki alanları oluşturmuştur.

Osmanlı döneminde işletmeye açılan hatlar şunlardır:

1- Anadolu Demiryolları : 1871 yılında Osmanlı Anadolu Demiryolları adında Osmanlı devleti İstanbul-Adapazarı arasında işletmeye başlamış 1888 yılında hattın Eşkişehir Konya ve Ankara’ya kadar uzatılması karşılığında Société du Chemin de fer Ottoman d’Anatolie şirketine devredilmiştir. 1924 yılında bu şirket yeni Türk hükümeti ortaklı Chemins de fer d’Anatolie Baghdad şirketi satın almıştır. 1023 km normal hat İstanbul-İzmit-Bilecik-Eskişehir-Ankara ve Eskişehir-Afyon-Konya hatlarından oluşmaktadır.

2- İstanbul-Viyana Demiryolları : 1869 yılında kurulmuş olan “ Chemins de fer Orientaux” şirketi Osmanlı Devleti’nin Rumeli topraklarındaki demiryollarını 1937 yılına kadar işletmiştir. Bu hat ile Paris’e kadar demiryolu ile gitmek mümkündü. Bu hat İstanbul’dan başlayarak Edirne, Filibe, Niş, Selanik, Belgrad ve Saraybosna gibi Osmanlı şehirlerine kadar uzanmıştı . Viyana’ ya kadar uzanan 2383 km’lik bir hattı.

3- Anadolu – Bağdat Demiryolları: 1904 yılında kurulmuş olan Adana merkezli Osmanlı-Alman sermayeli “Chemin de Fer Impérial Ottoman de Baghdad” şirketi tarafından 1923 yılına kadar işletilmiş olan hattır. Fransız, İngiliz ve Almanlar arasında ciddi tartışmalara sebep olan hat I. Dünya Savaşının sebepleri arasında gösterilmektedir. Tam olarak 600 km’lik uzunluğa sahip olan bu normal hat Konya-Adana-Halep-Bağdat-Basra üzerinde uzanmaktadır.

4- Hicaz Demiryolu: 1900 yılında Osmanlı sermayesi ile inşasına başlanmış olan bu hat 1908 yılında Şam Medine arasındaki kısmı tamamlanarak resmi bir törenle hizmete açılmıştır. 31 Ağustos 1908 tarihinde 1464 kilometreye ulaşan Hicaz Demiryolu, Hicaz’ın Osmanlı’nın elinden çıktığı 1919 yılınakadar toplamda 1900 kilometreyi geçmiştir. Birinci Dünya Savaşı ve yerel Arap kabilelerinin demiryolunu sık sık tahrip etmelerinden dolayı ancak 1920 yılına kadar işletilebilmiştir. 1320 km uzunluğa sahip bu normal hat Şam-Busra-Amman-Ma’an-Akabe-Tebük-Hicr-Medine ve Busra – Kudüs hatlarından oluşmaktadır. Bu demiryolu Osmanlı Devleti’nin en büyük projesi idi. Osmanlı İmparatorluğu’nun en önemli demiryolu projesi ise Hicaz Demiryolu, yani Şam’dan başlayarak Medine’ye kadar uzanan demiryolu ağı oldu.

5- İzmir – Kasaba ve uzantısı: 1863 yılından1893 yılına kadar “Smyrne Cassaba & Prolongements” şirketi 1893 yılından 1934 yılına kadar TCDD tarafından satın alınana kadar ise “Société Ottomane du Chemin de fer de Smyrne-Cassaba et Prolongements” adlı firma tarafından işletilmiş olup 695 km uzunluğuna sahiptir.

6- İzmir – Aydın ve şubeleri: 1856 yılında kurulmuş olan “ Oriental Railway Company” şirketi tarafından TCDD tarafından1935 yılında satın alınana kadar işletilmiştir. Bu şirket Osmanlı da faaliyet göstermiş olan ilk demiryolu şirketidir ve TCDD 1927 yılında kurulmasına rağmen kendi kuruluş tarihi olarak bu şirketin kuruluş tarihini kabul eder. Bu 610 km uzunluğa sahiptir.

7- Şam – Hama ve uzantısı : 498 km uzunluğa sahiptir.
8- Yafa –Kudüs uzantısı: 86 km uzunluğa sahiptir.
9- Bursa – Mudanya hattı: 42 km uzunluğa sahiptir.
10- Ankara – Yahşihan hattı: 80 km uzunluğa sahiptir.
11- Adana- Feke: 122 km uzunluğa sahiptir.
12- Mersin-Adana : 67 km uzunluğa sahiptir.