Osmanlı Devleti’nde alınan vergiler nelerdir?

Osmanlı İmparatorluğu geniş bir alana yayılmış olan ve 600 yıla damgasını vurmuş olan dünyanın en köklü imparatorluklarından biri olmuştur. Bu geniş coğrafyada bir çok dil, ırk, din, örf adet ve kültürlere bağlı topluluklar Osmanlı tebaasında yaşamaktaydı. Vergiler vatandaşların devletinin varlığını sürdürmesine olan katkısı olarak görülmüştür.

Osmanlı devletinde Şer’i ve Örfi vergiler olmak üzere vergiler iki ana başlık altında incelenmelidir.
a) Şer’i vergiler
1. Zekat
Zekat, İslam’ın, beş şartından biridir. Bu bakımdan zekat, yalnızca “farz” olarak bilinen hükümlerden biri olmayıp, İslam’ın en önemi ibadetlerinden biridir. Zekat her şeyden önce Allah (cc) tarafından yerine getirmekle emir olunan bir ibadettir. Müslümanlar, Allah’ın emrine uyarak ve O’nun rızasına kavuşmayı dileyerek bu ibadeti layıkıyla yerine getirmeye çalışırlar. Zekat vermek zorunda olanların niteliklerini şöyle sıralayabiliriz: Müslüman olmak, akıl (temyiz gücüne sahip) ve baliğ olmak, hür olmak, nisaba malik olmak, borçlu olmamak.

2- Öşür
İslam iktisat sisteminde devletin Müslüman vatandaşını yakından ilgilendiren vergilerden biri de öşürdür. Onda bir ya da on cüzde bir cüz gibi anlamlara gelmenin yanı sıra, ıstılahta mutlaka ona bir anlamına gelmez. Bir tarım ürününden öşrün alınabilmesi için her şeyden evvel o ürünün elde edildiği arazinin ”Arazi-i Öşriye”den olması gerekmektedir. Bir arazi, şu şekillerden biri ile öşriye olabilir:
1 – Sahipleri, kendiliğinden Müslüman olmuş olan topraklar
2 – Sahiplerinden savaş ile alınıp Müslümanlara dağıtılan topraklar
3 – Ölü bir toprağın, Müslümanlar tarafından ihya edilmesiyle sağlanan topraklar
4– Sahibi bilinmeyen bir toprağın, devlet tarafından bir Müslüman’a mukataa olarak verilmesi suretiyle işletilen topraklar
Öşür verecek kişide, arazisinin öşriyye olmasının yanı sıra bazı şartlar daha aranmaktadır. Bunlar, kişinin Müslüman olması, elde edilen ürünün sahibi olması, ürünün mevcut olması ve nisaba sahip olması gibi şartlardır.

3 – Cizye
Yeni şehirlerin fethi ve İslamiyet’i kabul etmemiş olan yabancı milletlerin itaat altına alınması, bir Müslüman’ın, İmparatorluğun sınırları içinde, başka inançlara bulunanlara karşı, dini ve hukuki münasebette ne şekilde hareket etmesi gerektiği meselesini de beraber getirmiştir. Farklı dine mensup kişilerin ödediği baş vergisine denilen cizye daha sonra imparatorluk içindeki ehl-i kitaptan olanlara uygulanmıştır. Aralarında özellikle Hıristiyanlar ve Yahudilerin, fakat aynı zamanda, Mecusi, Sabi ve Samaritlerin de bulunduğu görülen Ehl-i Kütüp Cizye vermek koşuluyla kendi dinlerini muhafaza edebiliyordu. Cizye zaman içinde pek çok değişikliğe uğramış nihayet 1909 yılında tamamen kaldırılmıştır.

4 – Haraç
Arapça harc kökünden gelmiş olan ve sözlük anlamı “ topraktan çıkan şey” olan harac sözcüğünün Arapça’ya Akkadca ya da Aramice’den veya Süryanice aracılığı ile Grekçe’den geçtiğine dair farklı görüşler bulunmaktadır. Genellikle tebaanın mal varlığından alınmış olan vergileri ifade eden harac zaman içinde bilhassa toprak vergisi için kullanılmıştır.
Vatandaştan alınacak olan miktarı, toprağın verim gücüne, araziye ekilen ürünün cinsine ve arazinin sulanış şekline göre değişmektedir. Harac vergisinin oranını tesbit edecek olan amil yani vergi memuru tüm bu hususları göz önünde bulundurmak zorundadır. Ayrıca amil, harac verecek olan kişileri rencide edip şu ya da bu şekilde onları sıkıntıya sokamaz. Harac vereceklerin durumunu araştırıp onların mali sıkıntı içinde olup olmadığını kontrol edebilen devlet, duruma göre yetkisine dayanarak haracı affedebilmekteymiş.

5 – Ganimet
Ganimet, devletin sabit ve belli olmayan gelirlerinden biridir. Kaynağını Kur’an’dan almış olan ganimet sözlük anlamı ile “bir şeyi zorluk çekmeden elde etmek” demektir. Bu vergi Osmanlı seferleri sonucunda da tahsil edilmiştir.

6 – Gümrük
Devletin gelir kaynaklarından olan gümrük, günümüzde devletlerarası uygulanan gümrükten farklı bir özellik taşımaktaydı.

b) Örfi vergiler
1- İmdadiye
1683 Viyana Kuşatması ile başlayan ve uzun yıllar süren savaşların hazineyi tüketmesinden dolayı, devlet gelirlerini arttırmak için mukataaların malikane şeklinde verilmesi gibi tedbirler alırken varlıklı kişilerden de imdadiyye adı altında çeşitli yardımlar toplanması yoluna başvurulmuştur. Bu vergilerin savaşlar döneminde alınmış olması savaştan dolayı yorulmuş ve bezmiş halkın üzerine bir yük daha binmesi sonucu ile halkın geçimini daha çok zorlaştırmıştır.

2 – İane-i Cihadiye
Bu vergi de savaşlardan dolayı devletin karşılamak zorunda olduğu masrafları azaltmak ve savaş giderlerine az da olsa vatandaşı ortak etmek gibi bir amaç taşımaktaydı. Savaş yardımı adını taşıyan bu vergi, her bölgenin mali imkanları göz önünde bulundurularak halka salınan bir mükellefiyettir.

3 – Avarız
Osmanlı bütçelerinde ise avarız düzenli olmayan gelirlerin başında gelmiştir. Bu tip vergilerin çoğu “avarız” adı altında tahsil edilmiş ve bazı tahsil fermanlarında “ bedel-i avarız” olarak da adlandırılmıştır. Avarız vergisi alağanüstü vergilerdendi ve genel olarak savaş zamanlarında ihtiyaç duyulduğu hallerde toplanırdı. Fakat ardı ardına yapılmış olan savaşlar bu vergiyi de normal vergiler haline getirmiştir.

4- Çiftbozan Vergisi
Gayri Müslim ve Müslüman çiftçilerin arazilerini 3 yıl ekmemeleri durumunda alınan bir vergidir.

5- Çift Resmi Verigisi
Müslümanlardan alınan arazi vergisidir. Bir Müslüman hem arazi vergisi verir hem araziden elde ettiği ürünün aşar vergisini verirdi.Ekmediği zamanlarda da çiftbozan vergisi vermek zorundaydı. Tarımda süreklilik sağlanmak istenmiştir.

6- İspenç Verigisi
Gayri Müslimlerden alınan arazi vergisidir.Gayri Müslim hem ispenç vergisi hem de araziden elde ettiği ürünün haraç vergisini vermek zorundaydı. Eğer arazi ekilmez ise çiftçiden çift bozan vergisi alınırdı.

7- Ağnam Vergisi
Ağnam Arapçada küçük baş hayvan demektir. Bu vergi hayvancılık yapan kişilerden alınan vergidir ve hayvanların üreme döneminde toplanırdı.

8- Derbent Vergisi
Geçitlerden ve köprülerden alınan bir vergidir.

9-Bac Vergisi
Çarşı ve pazar esnafından alınan bir vergidir.