Osmanlı İmparatorluğunda deniz kuvvetlerinin gelişimi nasıldır?

Osmanlı İmparatorluğunun deniz kuvvetlerinin gücü, Osmanlı devletinin gelişme ve gerileme dönemleri doğrultusunda aynı paralellikte devam etmiştir. Devletin yükselme döneminde başarılı bir deniz kuvvetlerine sahipken, duraklama ve gerileme dönemine gelindiğinde deniz kuvvetlerinde de aksamalar ve bozulmalar oluşmuştur. Osmanlıların üç kıtaya yayılması sırasında denizlerin ihmal edilmesi ülkenin gerilemesinde etken olabilir. Bu nedenle Osmanlılarda bununla paralel deniz kuvvetlerinin gelişmesi ve gerilemesi görülür. Osmanlı İmparatorluğunun deniz kuvvetleri üç dönem halinde incelenir.

Derya Beyleri Dönemi (1324 – 1390)

Osmanlı Beyliğinde 1323 yılında Karamürsel’in fethiyle Marmara Denizi’ne kadar ulaşılmıştır. Batıda komşu olan Karesi Beyliği’nin 1324 yılında yardım için gönderdiği Mürsel Bey komutasında olan 24 gemiden oluşmuş deniz kuvvetleri ile güçlü bir deniz kuvveti oluşturmada ilk adımlar atılmıştır. Doğu Marmara’da hakimiyetini sağlayan Osmanlı Beyliği deniz kuvvetlerini kurumsal hale getirmek için çalışmalara girişmiştir. 1327 yılında Karamürsel’de kurulan ilk Osmanlı Tersanesinde ilk savaş gemisi yapılmış. Hiyerarşik bir sistemle teşkilatlandırılmış olan donanmada, komutanına Derya Beyi unvanı verilmiş ve Kara Mürsel Bey ilk Derya Beyi olarak göreve başlamıştır. 1334 yılında Gemlik fethedilmiş, 1337 yılında İzmit alınmış ve 1353 yılında Rumeli’ye geçiş kolay hale getirilmiştir. Karamürsel’den sonra İzmit denizciliğin merkezi haline gelmiş, bunu Gelibolu ve İstanbul takip etmiştir.

Kaptan-ı Derya Dönemi (1390 – 1867)

Osmanlı İmparatorluğu Sultan Yıldırım Beyazıt zamanında deniz kuvvetlerinin teşkilatlanması modern devlet anlayışında yapılmıştır. 1401 yılında Gelibolu Deniz Üssünün yapılması ve  Osmanlı Deniz Kuvvetlerine Kaptan-ı Derya unvanı getirilmesi ve Saruca Paşanın ilk Kaptan-ı Derya olması gerçekleşmiştir. Fatih Sultan Mehmet zamanında ise, İstanbul ‘un fethi sayesinde Ege ve Karadeniz’de hakimiyet kurulmuş, Akdeniz’e doğru ilerleme sağlanmıştır. 1455 yılında ise, Kasımpaşa’da İstanbul Tersanesi kurulmuş. Tersane büyüklüğüyle yabancı ülkelerin bile büyük hayranlığını kazanmış. Deniz bilimcilerinin katkısı da oldukça fazla olmuştur. Dünyada büyük yankılar uyandıran Muhiddin Piri Reis’in kartografi alanındaki çalışmaları, 1513 ve 1528 yıllarında yapılan dünya haritaları tarihte yerini almış. Piri Reis tarafından 1521 ve 1525 yıllarında yayınlamış olduğu Bahriye (Kitab-ı Bahriye) adlı kılavuz kitabı Dünya Denizcilik Tarihine yapılmış değerli bir hediyedir. Bu kitapta Ege ve Akdeniz’in kapsamlı bir incelemesi bulunmaktadır.

Mısır’a Yavuz Sultan Selim’in döneminde yapılan kara harekatında da donanmanın lojistik desteği olmuştur. Mısır’ın fethiyle birlikte, Yavuz Sultan Selim Kızıl Deniz ve Hint Okyanusuna açılmış. Ardından gelen Kanuni Sultan Süleyman döneminde de donanmaya gereken önem verilmiş ve denizcilik tarihi altın çağını yaşamıştır. Bu dönemde Barbaros Hayrettin Paşa, Oruç ile İlyas Reis, Murat Reis ve Selman Reis gibi pek çok Türk denizcisi Akdeniz’de hakimiyetin kurulmasına yardımcı olmuştur.53 yılında ise, Barbaros Hayrettin Paşa Kaptan-ı Deryalığa atanmıştır. İstanbul tersanesinde yeni gemiler yaptırmış ve donanmayı daha güçlü hale getiren Barbaros Hayreddin Paşa, ülkenin deniz kuvvetlerini vazgeçilmez bir unsur haline getirmiştir. 1538 yılında yapılan Preveze Deniz Savaşı sırasında denizcilik bilgisini ve tecrübesini gösteren Barbaros Hayreddin Paşa, savaşta Haçlı Donanmasının geri çekilmesini sağlamıştır. Bu zaferle birlikte Osmanlılar Akdeniz’in hakimi haline gelmiştir. Bu yüzden 27 Eylül günü tarihte Deniz Kuvvetleri Günü olarak kutlanır. 1538 senesinde 72 parçalık donanmayla birlikte Umman Denizi’ne açılmış olan Hadım Süleyman Paşa, Aden’i ele geçirmiş ve Portekizlilerle savaşmıştır. Osmanlı İmparatorluğu bu dönemde ünlü denizcilere “Süveyş Kaptanı” unvanı verilmiş.

Kanuni Sultan Süleyman döneminden sonra gelen hükümdarlar denizciliğe fazla önem vermemiş, Kaptan-ı Deryalık görevine denizcilikle alakası olmayan kişiler getirilmiş ve yaşanan altın çağın etkisi yavaşça geriye gitmeye başlamıştır. Bu gerilemenin ilk etkisi İnebahtı Deniz Savaşında yaşanmıştır. Bu savaşta donanmanın üçte ikisi Haçlılar tarafından yok edilmiş. Kalan bölümü ise Uluç Ali Reis tarafından kurtarılmış. Ülkedeki ilk büyük çaplı toprak kaybının yaşandığı Karlofça Antlaşması sonrasında deniz kuvvetleri de önemini kaybetmiştir. 1770 senesinde ülkenin 26 parçalık donanması Çeşme’de Rus donanması tarafından batırılmış. 1773 yılında Tersane Hendese hanesi adıyla deniz subaylarının yetiştiği günümüzün Deniz Harp Okulunun temeli atılmış. Okul 1784 senesinde “Mühendishane-i Bahri Hümayun” adını alarak değişime uğramıştır. Donanmanın önemini yitirmesi Sulatan Abdülaziz dönemine kadar devam etmiştir. Donanmaya önem veren Sultan Abdülaziz, fazla sayıda gemi inşa programını gerçeğe dönüştürmüştür.1864 senesinde kurmay subayların yetiştiği İstanbul Kasımpaşa’da Erkan-ı Harbiye Bahriye Mektebi” açılmıştır. 1867 senesinde Kaptan-ı Deryalık makamı kaldırılmış ve 1922 yılına kadar devam edecek Bahriye Nazırlığı makamı getirilmiştir.

Bahriye Nazırlığı Dönemi (1867 – 1922)

Sultan Abdülaziz döneminde dış borçla yapılan ve bu dönemin sayılı donanmaları arasında kabul edilen Osmanlı Donanması, 1877-1878 yıllarındaki Rus Harbinde etkili olamadığı için 2. Abdülhamit tarafından 33 yıl boyunca Haliç’te atıl tutulmuştur. Bu tutum denizcilik faaliyetlerine büyük bir darbe olmuş ve bu sürede Ertuğrul Firkateyni 13 yıl hiç seyir yapmadan gönderilmiş olduğu Japonya’da 1890 yılında 533 personeliyle birlikte batmıştır. Donanma bundan sonra yine Haliç’te atılı kalmıştır. 1908 senesinde 2. Meşrutiyetin ilanıyla donanma düşük seviyeli gemiler ve eğitimsiz personelden oluşmuştur. 2. Abdülhamid’den sonra donanma tekrar canlandırılmak için bazı çalışmalar yapılmış. Milli Mücadele zamanına kadar donanma gittikçe zayıflamış ve 1. Dünya Savaşında çok fazla kayıplar verilmiş. 1918 senesinde ise, Mondros Mütarekesi sonucunda donanma Haliç’e çekilerek, kontrolü müttefik ülkelerden oluşan bir komisyona bırakılmıştır.