Sened-i İttifak nedir?

Osmanlı Devleti’nde bir bölgenin, şehrin veya kasabanın ileri gelenleri, yönetim ile şehir arasındaki köprü olan Ayanlar, devletin gücünü yitirmesi ile güçlerini arttırmış, devlet içinde devlet haline gelmeye başlamışlardır.
Bu vaziyetten endişe duymaya başlayan Sultan II. Mahmut, içine bulunduğu ortamdan karlı çıkmak ve daha fazla sorun yaşanmasını engellemek için ayanlar ile görüşme başlatmıştır. 1808 yılında Osmanlı padişahı II. Mahmut yönetimi ve ayanlar arasında yapılmış olan bu sözleşmeye Sened-i İttifak adı verilmiştir.

Sened-i İttifak Anayasa hukukçuları tarafından ilk anayasal belge olarak kabul edilmekle birlikte Türkiye’deki anayasacılık hareketlerinin de başlangıcı sayılır.“Devlet iktidarını sınırlandırmayı amaçlayan bir girişim olarak” bu belgeyi 1215 yılında İngiltere’de kabul edilmiş olan İngiliz Magna Carta’sına benzeten tarihçilerde bulunmaktadır. Bazı tarihçilerde Sened-i ittifak’ın abartılacak bir anayasal düzenleme olmadığını belirtmektedirler.
1807 yılındaki Kabakçı Mustafa İsyanı neticesi III. Selim tahtan indirildi ve yerine IV. Mustafa geçirildi. III. Selim’in ıslahat düzenlemeleri tamamen kaldırıldı,bilhassa Nizam-ı Cedid ordusu dağıtılmıştır. Bunun üzerine III. Selim’i tekrar tahta geçirmek amacıyla Rusçuk âyanı Alemdar Mustafa Paşa İstanbul’a yürüdü. Alemdar’ın askerleri sarayı kuşattığı anda, tahtını korumak isteyen IV. Mustafa III. Selim’i öldürttü. Alemdar Mustafa Paşa askerleriyle saraya girdi ve Mahmud’u tahta geçirdi. Kendisi de Sadrazam oldu.
Osmanlı Devleti’nin merkezî otoritesi taşrada büyük bir kayba uğramıştır. Rumeli, Anadolu ve Mısır gibi eyaletlerde âyanlar bağımsız idareler kurmaya başlamışlardır. Bilhassa 18. yüzyılın başından itibaren zenginleşen Rumeli topraklarında oldukça güçlü toprak beyleri ortaya çıkmıştı. Bundan dolayı Alemdar Mustafa Paşa padişahın ve merkezi devletin otoritesini sağlamak için güçlenmiş olan ayanlarla bir anlaşma yapmayı tek çare olarak görmüştür.
Bu amaç doğrultusunda valileri ve meşhur ayanları başkentte “meşveret-i ammeye” davet etmiştir. Bu ayanların önemli bir bölümü davete icabet etmiş ancak Arnavutluk’taki Tepedelenli Ali Paşa gibi bazı büyük ayanlar davete katılmamıştır. 29 Eylül 1808 tarihinde merkezi devletin ileri gelenleri ile ayanlar arasında yapılan toplantı neticesinde “Sened-i İttifak” adı verilen belge ortaya çıkmıştır. Bu tarihi belge vezirler ve diğer üst düzey devlet yöneticileri, askeri ocak temsilcileri ve bazı ayanlar tarafından imzalanmış ve II. Mahmut tarafından da onaylanmıştır. Yönetimin demokratikleştirilmesi yönünde bir başlangıç olarak kabul edilir.

Sened-i İttifak bir giriş, 7 şart ve 1 zeyl bölümünden oluşmaktadır. Giriş bölümünde Osmanlı devlet düzeninin bozulduğu, devletin otoritesinin sarsıldığı, devletin kuvvetlenmesi amacı ile bu toplantının yapıldığı ve netice olarak böyle bir anlaşmaya varıldığı yazılıdır.

Sened-i İttifak bir belge olarak değerlendirildiğinde merkezi iktidarın yetkilerini sınırlayan, meşrutiyetçiliğe doğru atılmış olan adımlar vasfında bazı hükümler yer almaktadır. Bu belgeye göre ayanlar, Padişahın mutlak vekili olduğundan dolayı Sadrazam’dan gelen tüm emir ve yasaklara uyacaklardır. Sadrazamlıktan kanuna aykırı rüşvet, yolsuzluk ve devlete zararlı işlemler çıkarsa, bu durum engellenecektir.

Sened-i İttifak’ın başlıca esasları kısaca şu şekilde özetlenebilir:
1. Osmanlı Devleti’nin temelini meydana getiren padişah otoritesine karşı yapılacak bir hareket, birlikte yok edilecektir.
2. Halktan toplanmış olan askerler devletin askeri sayılacak, bu duruma engel olmaya çalışan ocaklara birlikte karşı koyulacaktır.
3. Devlet gelirleri toplanıp, koruma altına alınacaktır.
4. Devlet merkezinde çıkmış olan kargaşalara karşı ayanlar izin almadan müdahale edebileceklerdir.
5. Vergilerin yüksek olmamasına yani normal bir düzeyde olmasına dikkat edilecek, Reaya her zaman korunacaktır.
6. Vergi miktarları ayanlar ile hükümet arasında yapılacak olan görüşmelere göre belirlenecektir.
7. Senedi-İttifak’a uyan ayanlara karşı devlet adamları tarafından yapılması muhtemel saldırılara karşı birlikte hareket edilecektir.
8. Osmanlı sadrazamlarının kanuna uygun olarak verdiği emirlere karşı çıkılmayacaktır.
9. Hanedan temsilcilerin ölümünden sonra dahi hanedanlık hakları, hükümet tarafından güvence altına alınacaktır.
10. Ayanlarla birlikte şeriat düzenine uymayanlara ve halka zulüm edenlere karşı konulacaktır.
11. Sened-i İttifak Sadrazam ve Ayanlar tarafından imzalanacaktır.
12. Sonraki dönemde görev yapacak olan Sadrazam ve Şeyhülislamlar Sened-i İttifak’ı imzalayacaktır.