Tolunoğulları kimdir?

Kısa bir ömrü olan Tolunoğulları Devleti, Mısır’da kurulmuş olan bir Türk devletidir. Devletin kurucu olarak Tolunoğlu Ahmet Bey kabul edilmektedir. Kuruluş tarihi ise 868 yılıdır. O dönemde halifelik merkezi, Bağdat yakınlarında dönemin önde gelen şehirlerinden olan Samarra idi. Ahmet’in babası Tolun, Abbâsi Halifesi El-Mu’tasım (838-842) döneminde cesareti ve bilgisiyle ün yapmış bir kişiydi. Ahmet de aynı onun gibi cesur ve bilgili bir kişiliğe sahipti. Ahmet, Abbasi valisinin vekili olarak Mısır’a gelmiş ve Mısır valisi olmuştur. Filistin ve Suriye’ye kadar olan geniş bir alana hükmetmiştir.
Kurucuları, yöneticileri ve askerleri Türk olmasına rağmen, halkın büyük çoğunluğu Arap olmak üzere diğer yerli unsurlardır. Tolunoğulları Türkler tarafından Mısır’da kurulmuş olan ilk devletidir. Tolunoğulları döneminde Mısır bayındır bir eyalet haline getirilmiş, hamam, han, cami gibi sosyal ve dini tesislerle donatılmıştır. Tolunoğulları Devletinin diğer bir özelliği İslâm halifeliği toprakları içinde kurulmuş olan ilk müstakil Türk siyasi teşekkülü olmasıdır.

Devletin kurucusu Tolunoğlu Ahmet Mısır’da imar faaliyetlerinde bulunmuş, lüzumlu askerî önlemleri alarak, kuvvetli bir ordu meydana getirmiştir. Abbasiler, Irak bulunan zenci esirlerle meşgul olurken, Tolunoğlu Ahmet bağımsızlığını868 yılında ilan etmiştir. Ahmet bin Tolun, Mısır maliyesinde ıslahat yapma yoluna gitmiştir. Özellikle Mısır halkını içinde bulundukları darlıktan kurtarması sebebiyle çok sevilip, sayılmıştır. Kısa bir zamanda Şam, Halep, Antakya şehirleriyle birlikte Suriye’yi egemenliği altına almayı başarmıştır. Ayrıca Adana ve Tarsus bölgesini de ülkesine bağlayan Ahmet bin Tolun’un 884 yılında vefat etmiş yerine, oğlu Humâreveyh geçmiştir.

Tolunoğulları Humâreveyh (884-896) zamanında, daha da gelişen ve büyüyen bir devlet oldu. Devletin sınırları; Toroslar, El-Cezire ve Irak’a kadar genişlemiştir. 892 yılında Abbasî halifesi olan El-Mu’tezid, hilâfete gelir gelmez Humâreveyh ve onun vârislerine, üç yüz bin dinar vergi karşılığında, otuz yıl bir süreyle, Mısır ile Toros sıradağlarına kadar uzanan bölgeyi (Suriye’yi ve Musul hariç) El-Cezire’yi vermiştir. Antlaşma, daha sonra, Tolunoğullarının çok az lehine olacak biçimde yeniden düzenlenmiştir. Humâreveyh, kızı Kadr-ün-Nedâ Abbasî halifesi ile destanlaşan bir merasimle evlenmiştir. Suriye’ye yaptığı bir sefer sırasında, Humâreveyh, köleleri tarafından, otuz iki yaşındayken 896 yılında hunharca öldürüldü. Humâraveyh’in genç yaşta öldürülmesi, Tolunoğulları Devleti ve Mısır için büyük bir şansızlık olarak tarihçiler tarafından değerlendirilmiştir.
Humâreveyh’in yerine geçen oğlu ve kardeşleri, onun gibi yetenekli değillerdi ve bağımsızlıklaırnı sürdüremediler. Suriye çölünde yaşayan sapık Karmatileri kontrol edememeleri, halifenin büyük bir ordu göndermesine neden olmuştur. Abbasi Halifesi El-Muktefi’nin kumandanı Muhammed bin Süleyman tarafından Mısır ve diğer ülkeleri, ele geçirilerek, bölge valilerinin idaresine verilmiştir.

Tolunoğlu hanedanına mensup olanlar, 905 yılında Bağdat’a götürüldü. Tolunoğulları zamanında Mısır, adeta altın çağını yaşamıştır. Halk rahatlığa kavuşmuştur. Ekonomik açıdan son derece gelişip zenginleşti. Halk ağır mali yükten kurtulmuş ve refah seviyesi yükseltilmiştir.Ülkenin her yerinde İmar faaliyetlerinde bulunulup, büyük mimarî eserler yapılmıştır. Tolunoğulları güçlü bir donanma kurmuştur. Ayrıca Ahmed bin Tolun, Kahire yakınlarına Fustât şehrini inşa ettirip, burayı başşehir yapmıştır. En büyük eserlerden biri günümüze kadar gelen Tolunoğlu Ahmed Camii’dir. Bu camiinin yanında, vakıf olarak hastane, eczane ve iki de hamam yapılmıştır.