Türk İslam Devletlerinde saray görevlileri kimlerdi?

Saray, sultan ve ailesi ile birlikte bazı görevlilerin yaşadığı alandır. Saray hizmetleri önceleri Oğuz geleneğine göre yapılırken daha sonraki dönemlerde İslami bir özellik kazanmıştır.
Türk-İslam devletlerinde saray, hükümdar ve ailesinin oturduğu yer (harem), devletin de idare edildiği merkez (selamlık) ve her çeşit memurun yetiştirildiği (enderun) bir okul olarak kullanılıyordu.

Karahanlılarda saraya “kapu” adı verilmiştir. Sarayın bu şekilde ifade edilmesi halkın nezdinde devlet kapısı olarak kabul edildiğini ifade etmektedir. Ayrıca devlet idaresindeki merkezî konumu vurgulamaktadır. Karahanlılardaki bu anlayış Osmanlı Devletinde Babıali (yüksek kapı) kelimesi ile aynı şekilde devam etmiştir. Selçuklularda ise saray “dergâh” veya “bargâh” sözcükleri ile adlandırılmıştır.

Türk-İslam devletlerinde sarayda hükümdarın resmî ve özel işlerinden sorumlu, olan ve doğrudan hükümdara bağlı birçok görevli bulunmaktaydı.

1- Hacipler: Güvenilir kişiler arasından seçilen bu görevlilerin büyük bir kısmı yüksek rütbeli subaylar olup emirlerinde de hizmetli bir grup yer alırdı. Bunlar içinde en önemli olanları haciplerdi. Haciplerin başında Karahanlılarda “tayangu” ya da “uluğ hacip”, adı verilen görevliler yer alırdı. Selçuklularda ise “büyük hacip” unvanlı kişi bulunurdu. Büyük hacip, Selçuklu devlet teşkilatında protokol bakımından sultan ve vezirden sonra üçüncü kişi büyük hacipti. Sarayın her türlü işinden sorumlu olan bu kişi “gulam sistemi”ne göre sarayda yetişmiş olan yüksek rütbeli subaylar arasından seçilirdi. Hükümdar ile halk ve hükümdar ile hükümet arasındaki bütün ilişkileri düzenlemek, haksızlığa uğramış olanları Divan-ı Mezalim’e çıkarmak, elçilerin bütün işleri ile ilgilenmek, törenlerde ve toplu kabullerde protokolü düzenlemek büyük hacibin görevleri arasında bulunuyordu.

2- Emir -i Alem: Devlete ait olan bayrağı taşıyan görevliye verilen isimdir. Özellikle savalarda çok önemli bir göreve sahipti. Öyle ki, sancak tutan kişi güçlü olmalı askerlerin gözünden kaybolmamalıydı.

3- Emir -i Candar: Sarayı koruyan askerlerin komutanı olan kişidir. Büyük Selçuklularda saray koruyan askerlere candar bunların banda bulunanlara emir-i candar adı verilirdi. Anadolu Selçuklularında da aynı görevi yerine getiren saray görevlileri vardı. Candarlar arasından atabeyliğe kadar yükselenleri ve yüksek görevlere gelenleri olmuştur. Hükümdarın idam emirlerini yerine getirirlerdi. Ama asıl vazifeleri sultan ve sarayın güvenliğiydi.

4- Hacibü’l Hüccab: Sultan ile Divan üyeleri arasındaki yazışma ve görüşmeleri düzenleyen kişiye denirdi. Valilik ve ordu kumandanlığı yapanlar vardır. Büyük Selçuklularda Haciblere “Hacib-i Buzurg”, “Hacib-i Kebir”, “Emir Hacib” dendiği de olmuştur. Anadolu Selçuklularında se “Melikü’l Hacib”, “Emir Hacib” kelimeleri kullanılmıştır.

5- Emir -i Çeşnigir: Sultan’ın sofrasını hazırlayan kişiye verilen addır. Yemeği ilk tadan görevlidir. Hükümdarın sofrasına nezaret ederlerdi. Sofracı veya garson denilebilecek türden işlerden sorumlu olup hükümdarın yemeklerini ilk olarak tadarlardı. Bu bakımdan çok güvenilir kişiler arasından seçilirlerdi. Denilebilir ki sultanın hayatı bir noktada onların elindeydi.

6- Şerabdar-ı Has: Sultanın şerbetini hazırlayan görevliye verilen addır. idişçibaşı” olarak da geçmektedir.

7- Serhenk (Savuş): Seferde veya törende yol düzenini sağ layan görevlilere verilen addır.

8- Emir-i Ahur: Sultanın saraydaki atların bakımını yapan kişidir. Mirahur veya imrahor dendiği de olmuştur. Hükümdarın sarayında bulunan atlara bakan seyislerin ve hademelerin başıdır. Anadolu Selçuklular Haçlılar zamanında ahır kontu anlamına gelen “Kont istabl” da denilmiştir. Emir-i ah ur merasimlerde hükümdarın atının dizginlerinden çekerlerdi. Diğer saray görevlilerine nispetle ufak bir memuriyet sayılırdı.

9- Emir-i Silahdar: Sultanın silahlarının korunması ve taşınmasını yapan görevlidir.

10- Emir-i Meclis: Sultana teşrifatçılık yapar.

11- Emir-i Şikar: Hükümdarın av zevkini düzenleyen baş sorumludur.

12- Kapucubaşı: Sarayın her türlü günlük hizmetlerinden sorumlu kişidir.

13- Hansalar(Aşçıbaşı): Saray mutfağının baş sorumlusuydu.

14- Emir-i Hares: Ceza infaz emiri olup, kösleri, alemleri ve nevbetleri olurdu. Hacibten sonra sarayda en yetkili kişiydi.