Türkçedeki ses olayları nelerdir?

1- Ünlü Türemesi
Dilimizde bazı sözcükler ek alırken sözcük ile ek arasında bir ünlü ortaya çıkar. Buna ünlü türemesi dendir. Örneğin “Azıcık çorbaya ekmek bandım” cümlesinde “az” sözcüğü “-cık” ekini alırken arada “ı” ünlüsü türemiştir.” Biricik annem seni çok seviyorum” cümlesinde bir sözcüğü ile cik eki arasında i harfi türemiştir. “Babam yanağıma bir öpücük kondurdu.” Cümlesinde öp sözcüğü cük eki ile bir araya gelirken ü harfi türemiştir.

2- Ünlü Düşmesi
Dilimizde iki heceli olan ve ikinci hecesinde dar ünlü (ı, i, u, ü) harfler bulunan bazı sözcüklere ünlüyle başlayan bir ek geldiği zaman sözcüğün ikinci hecesindeki dar ünlü harf düşer. Buna ünlü düşmesi veya hece düşmesi denir. Örneğin;
Emir-i > emri,
gönül – üm > gönlüm
Ağız-ın > ağızın
Akıl-ım > aklım
Omuz-um > omzum
Şekil-i > şekli
Boyun-u > boynu
Birleşik sözcüklerde iki sözcüğün birleşimi sırasında ünlü düşmesi gerçekleşir.
Pazar ertesi > Pazartesi
Cuma ertesi > cumartesi
Kayın ana > kaynana
Kahve altı > kahvaltı
“etmek, olmak, eylemek” yardıma filleri ile yapılan birleşik fiillerde yine ünlü düşmesi görülebilir.
Kayıp olmak > kaybolmak
Kayıt etmek > kaydetmek
Seyir etmek > seyretmek
Bazı sözcüklerin türetilmesi sırasında ünlü düşmesi görülür.
sıyır-ık > sıyrık
ayır-ıl-ık > ayrılık
devir-ik > devrik
buyur-uk > buyruk

3. Ünlü Daralması
Dilimizde “y” ünsüzünün daraltıcı özelliği vardır. Buna göre “a, e” düz – geniş ünlüleriyle biten sözcüklere şimdiki zaman eki olan “-yor” getirildiği zaman sözcüğün sonunda bulunan düz – geniş ünlüler “ı, i, u, ü” ye dönüşür. Buna ünlü daralması adı verilir.
Yaşa-yor > yaşıyor
Bilme-yor > bilmiyor
Ye-y-enler> yiyenler
İste-yor > istiyor
Dinle-yor > dinliyor
anla-yor > anlıyor
bekle-yor > bekliyor
sözcüklerinde de ünlü daralması olmuştur.

3- Ünsüz Benzeşmesi
Sert ünsüz harflerle biten sözcüklerden sonra “c, d, g” yumuşak ünsüzleriyle başlayan bir ek geldiği zaman ekin başındaki yumuşak ünsüzler sertleşerek “ç, t, k” harflerine dönüşür. Buna ünsüz benzeşmesi ya da ünsüz uyumu denir.
“Her işte bir hayır vardır.” cümlesinde “iş” sözcüğü “ş” sert ünsüzüyle bitmiştir. Sonra da sözcüğe “-de” eki eklenmiştir. Sözcüğün sonundaki sert ünsüz nedeniyle ekin başında bulunan “d” yumuşak ünsüzü sertleşerek “t” olmuştur. Dolayısıyla “işte” sözcüğünde ünsüz benzeşmesi vardır.
Market-ten > marketten
Kitap-dan > kitaptan
Balık-cı > balıkçı
Seç-gi > seçki
Simit-ci > simitçi
1955-de > 1955-te
sözcüklerinde ünsüz benzeşmesi vardır.
4. Ünsüz Yumuşaması
Diliminzde “p, ç, t, k” sert ünsüz harfler ile biten sözcüklerin sonuna ünlüyle başlayan bir ek geldiği zaman sözcüğün sonunda bulunan sert ünsüzler yumuşayıp “b, c, d, g, ğ” olur. Buna ünsüz yumuşaması denir.
Çekirdek-i > çekirdeği
ilaç-ı – > ilacı
armut-un > armudun
Bardak-ı > bardağı
Yaprak-ın > yaprağın
dolap-ım > dolabım
icat-ı > icadı
kilit-i > kilidi
sözcüklerinde de ünsüz yumuşaması olayı vardır.
Sert ünsüz harflerle biten sözcüklerle “etmek, olmak” yardımcı eylemlerinin oluşturduğu birleşik fiillerde ünsüz yumuşaması görülür.
Kayıp etmek > kaybetmek (p harfi b harfine dönüşmüştür)
Kayıt olmak > kaydolmak (t harfi d harfine dönüşmüştür)
Tek heceli sözcüklerde genel olarak ünsüz yumuşaması olmaz.
Kaç-a > kaça
Süt-ü > sütü
Saç-ı > saçı
sözcüklerinde ünsüz yumuşaması olmamıştır. Ancak,
Çok-u > çoğu
Renk-i > rengi
sözcüklerinde ünsüz yumuşaması olmuştur.
Özel isimlerde konuşurken ünsüz yumuşaması olsa bile bu yazıda gösterilmez. “Zonguldak’ın nesi meşhur?” cümlesinde özel isim olan “Zonguldak’ın” sözcüğü konuşma sırasında “Zonguldağın” biçiminde telaffuz edilir. Ancak bu yumuşama, görüldüğü gibi, yazıda gösterilmez.

5. Ünsüz Türemesi
Dilimizde “af, zan, his, şık” gibi sözcüklerin sonuna ünlüyle başlayan bir ek gelirse sözcüğün sonunda bir ünsüz daha ortaya çıkar. Buna ünsüz türemesi adı verilir.
Zan-ımca > zannımca
His-ine > hissine
Af-ı > affı
Hak-ı > hakkı
Sır-ı > sırrı
sözcüklerinde ünsüz türemesi olmuştur.
“etmek, olmak” yardımcı fiilleri ile yapılmış olan bileşik fiillerde de ünsüz türemesi görülebilir.
Zan- etmek > zannetmek
Ret-etmek > reddetmek
Af-etmek > affetmek
Hal-olmak > hallolmak

6. Ünsüz Düşmesi
“k” ünsüz harfiyle biten bazı sözcükler, ek aldığı zaman sözcüğün sonundaki bu ünsüz harf bazen düşer. Buna ünsüz düşmesi denir.
“Alçacık bir duvarın üzerine çıktık” cümlesinde “alçacık” sözcüğünde ünsüz düşmesi olmuştur. “Alçak” sözcüğü “-cık” ekini alırken sözcüğün sonundaki “k” ünsüzü düşmüştür.
Ufak-cık > ufacık
Büyük-cek > büyücek
Yumuşak-cık > yumuşacık
sıcak- cık > sıcacık
minik-cik > minicik
sözcüklerinde ünsüz düşmesi olmuştur.

7. Kaynaştırma Ünsüzleri
Türkçede iki ünlü yan yana gelemeyeceğinden dolayı ünlü harf ile biten bir sözcüğe yine ünlü harf ile başlayan bir ek geldiği zaman “y, ş, s, n” kaynaştırma ünsüzlerinden uygun olanı (koruyucu ünsüzler) araya girer.
“Maç izlemeyi hiç sevmezdi.” cümlesinde “izleme” sözcüğü ünlüyle bitmiştir. Bu sözcük “i” ekini almıştır. İki ünlü yan yana bulunamayacağından, araya “y” kaynaştırma ünsüzü girmiştir.
Annesi,babası, yirmişer, elliye, ayvayı, elmaya sözcüklerinde de kaynaştırma ünsüzü vardır.

8. Dudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi
Türkçede kullanılan bazı sözcüklerdeki b ünsüzünden önce gelen n ünsüzü m harfine dönüşür: Örneğin;
Saklanbaç > saklambaç,
Penbe > pembe
Tenbel > tembel
Çarşanba > Çarşamba
Çenber > çember
Anbar > ambar
Yukarıdaki sözcüklerde n ünsüzü m ünsüzüne dönüşmüştür.

9. Ulama
Ünsüz bir harfle biten bir sözcüğün ünlü ile başlayan bir sözcüğe eklenmesidir. Örneğin
Teyzem_erik aldı.
Bakkaldan_ekmek aldım.
Dönülmez_akşamın ufkundayız vakit çok geç.
Not: Sözcükler arasında noktalama işareti varsa ulama yapılamaz.