Türkiye’deki karstik şekiller nelerdir?

Yağışlar ve yer altı suları, kayatuzu, kalker, jips, dolomit gibi eriyebilen, kırık ve çatlakların çok olduğu taşların bulunduğu yerlerde, kimyasal aşınıma sonucu oluşurlar. Kimyasal aşınım sonucunda oluşan şekillere karstik şekiller denir. Kalker (kireç taşı), Jips (alçıtaşı), dolomit, mermer gibi çeşitleri bulunur. Bu kayaçlar su tarafından daha kolay aşındırılır. Ülkemizde karstik şekil denildiğinde kalker akla gelir.

Karstik kayaçları eriten aslında suyun aşındırma gücü değil, karbondioksitli suların eritme gücüdür. Bu sular asit niteliği kazandığından dolayı mermer, dolomit, jips gibi kayaçları kolayca eriterek üzerlerinde farklı şekillerin olmasını sağlamaktadırlar. Karstik şekillerin oluşumunda; kayaçların yapıları, iklim, eğim ve tektonik hareketler etkili olmaktadır. Kayatuzu ve jips kolay eridiğinden dolayı üzerinde oluşan şekiller kalıcı değildir.

Türkiye’de kalker üzerine oluşmuş şekiller genel olarak Akdeniz bölgesinde, alçıtaşı üzerinde oluşmuş şekillere ise Erzincan, Çankırı ve Sivas’ta rastlanır. Batı Karadeniz, Güney Marmara ve Ege Bölgesinde de çeşitli karstik arazilere rastlanır.

Karstik arazilerde çözünme sonucu oluşmuş çeşitli şekiller vardır: Bunlar;
Lapyalar: Yağışları sonucu karstik arazide oluşan birkaç santim çapındaki kanalcıklardır. Toroslarda yaygın olarak görülürler. Oluşan çukurluklar keskin sırtlarda yan yana sıralandığından dolayı yüzeyleri pürüzlüdür. Büyüklükleri birkaç cm ile birkaç metre arasında değişmektedir.

Dolin : Lapyalar zaman içerisinde genişleyip birleşerek derinlikleri birkaç metreyi, çapları ise birkaç yüz metreyi bulan dolinleri meydana getirirler. Dolinler kalker platolar üzerinde görülen, oval şekilli erime çukurluklarıdır. Genel olarak derinlikleri az, genişlikleri ise fazladır. Toroslar’da dolinler yaygın olarak görülmektedir. Dolinler oluşum şekillerine göre iki gruba ayrılır :
Erime Dolini : Kalker yüzeyler üzerinde, yağış sularının eritmesiyle oluşan karstik şekildir.
Çökme Dolini : Yeraltında bulunan mağara sistemlerinin tavanlarının incelerek çökmesi sonucu oluşan karstik şekillerdir. Çö

Uvala : Düz alanlarda meydana gelen dolinler ise gelişerek daha büyük hale gelirler işte bunlara da uvala denir. Genişleyip, derinleşen dolinlerin birleşmesiyle meydana gelen dolinlerden daha büyük olan çukurluklardır.

Polye: Uvalaların birleşmesiyle oluşurlar. Polyelerin oluşumunda karstik çözünmenin yanı sıra tektonik çökmelerde son derece etkilidir. Karstik yörelerdeki genişliği birkaç kilometre olan ve uzunluğu 20-30 kilometreyi bulan ova görünümlü büyük karstik çukurlara polye denir. Toroslar’da polyeler yaygın olarak bulunmaktadır. Akdeniz Bölgesi’ndeki Ketsel, Elmalı ve Akseki ovası birer polyedir.
Obruk: Karstik aşınımın fazla olduğu yerlerde mağara tavanlarının çökmesi ve bazılarına su dolması sonucunda oluşurlar. Baca veya kuyu görünümüne sahiptirler. Bazılarının tabanları kurudur. Bazılarının tabanlarında sular birikmiş ve obruk gölleri oluşmuştur. Derinliği 250-300 metreyi bulabilmektedir. Türkiye’de İç Anadolu’nun güneyinde ve Toroslar’da yaygın olarak görülürler. İçel’deki Cennet-Cehennem mağaraları ve Konya’daki Kızören obruğu en güzel örneklerdir.

Mağara: Yer Altı sularının karstik araziyi akış yönünde aşındırması sonucunda oluşurlar. Oluşan bu boşluklara galeri veya mağara denir. Kalkerli arazilerde çatlaklar boyunca yeraltına sızan suların meydana getirdiği büyük boşluklara mağara denir. Damlataş, Narlıkuyu, Düden, İnsuyu, Kızılin mağaraları en ünlü mağaralardır. Antalya’da Karain, Alanya’da Damlataş ve Dim, Mersin Narlıkuyu, Burdur İnsuyu ve Kızılin mağaraları örnek gösterilebilir.

Düden (suyu yutan, su çıkaran): Karstik arazideki suyun yer altına daldığı kuyulara ya da yer altına devam eden akarsuyun yüzeye tekrar çıktığı yere düden adı verilmektedir. Düdenler yer altı sularını birbirine bağlayan kanallardır. Düdenlere halk arasında su çıkan, su batan denilmektedir. Antalya’da Düden şelalesi bu şekilde oluşmuştur.

Kör (Çıkmaz) Vadi : Karstik yörelerdeki akarsular bir düdende kaybolarak akışını yeraltında devam ettirirler. Bu akarsuların yeryüzünde süreklilik göstermeyen vadilerine kör (çıkmaz) vadi denir.

Karstik arazilerde birikme sonucu oluşan şekiller ise şunlardır;
Traverten: Karstik arazideki suların içerisinde bulunan kireç suyun akış doğrultusunda basamaklar halinde çöker. Çökme sonucu oluşan bu şekillere traverten denir. Pamukkale travertenleri bunun en güzel örneğidir.

Sarkıt, Dikit ve Sütunlar: Mağara tavanından damlayan suyun içinde erimiş haldeki kirecin tavanda birikmesine sarkıt, yerde birikmesiyle dikit, ikisinin zamanla birleşmesiyle ise sütun oluşur.