Varşova Paktı nedir?

Varşova Paktı veya Varşova Anlaşması 14 Mayıs 1955 tarihinden 1991 yılına kadar, SSCB öncülüğünde Doğu Bloku ülkelerinin savunma amaçlı yaptığı anlaşmadır. Batı Rusya, Almanya’nın 1955 yılında NATO’ya girmesiyle Doğu Avrupa ülkelerinin bütünlüğünü korumak mecburiyetinde olduklarını belirtiyordu. Almanya Federal Cumhuriyeti’nin NATO’ya üye olmasından birkaç gün sonra, Orta ve Doğu Avrupa ülkeleri Polonya, Sovyetler Birliği, Çekoslovakya, Macaristan, Demokratik Almanya Cumhuriyeti, Romanya ve Arnavutluk hükümet başkanları Varşova Paktı’nı imzaladı. Atlantik ötesi askeri ittifak NATO’ya karşı kurulmuş olan Varşova Paktı hep Sovyetler Birliği hakimiyetinde kaldı.
Varşova’da Polonya, Bulgaristan, Arnavutluk, Demokratik Alman Cumhuriyeti, Macaristan, Romanya, Çekoslovakya ve Rusya toplanarak bir sözleşme imzaladılar.

Varşova paktını kuran anlaşmaların maddeleri özetle şöyleydi:

1. Üyelerin ortak çıkarlarını ilgilendiren tüm sorunlarda birbirlerine danışacaklardır.
2. Avrupa’da silahlı bir saldırı durumunda üyelerin tek tek ya da ortak bir biçimde kendilerini savunacaklardır.
3. Birleşik Komutanlık kurulacaktır.
4. Siyasal Danışma Komitesi kurulacaktır.
5. Üyeler bu anlaşmanın amaçlarıyla herhangi bir uluslararası bağlantıya girmeyecekler ve girişimlerde bulunmayacaklardır.
6. Tarafların birbirleriyle ekonomik ve kültürel ilişkilerini daha ileri boyutlarda bir dostluk ruhu içinde davranacaklardır.
7. Bu sözleşmenin toplumsal ve siyasal sistemleri göz önüne alınmaksızın öteki tüm devletlere açıktır.
8. Antlaşma 20 yıl geçerli olacaktır. Sürenin bitiminden bir yıl önce, anlaşmayı sona erdirme isteğinin belirtilmemesi durumunda, anlaşmanın 10 yıl daha uzayacaktır.
9. Varşova Paktı’nın en yüksek siyasal organı Siyasal Danışma Komitesi’dir(CPC).
10. Doğu ile Batı arasında ortak güvenlik sağlayan bir pakt yürürlüğe girince, Varşova Paktı’nın kaldırılması göz önüne alınabilir.
Paktın asıl amacı, müttefiklerin birine saldırıldığı takdirde diğer üyelerin askerî kuvvet kullanmak da dâhil olmak üzere gerekli her türlü yardımı yapmasıdır. Arnavutluk 1968’de Pakttan ayrıldı. Antlaşma müddeti 1975’te bitmesi gerekirken bu tarihte 10 yıl kadar, 1985’te ise 20 yıl daha uzatıldı.
Varşova’da sekiz sosyalist ülkenin 14 Mayıs 1955’de imzaladığı Dostluk, İşbirliği ve Karşılıklı Yardım Antlaşması ile kurulan askerî ve siyasal birliktir. Demokratik Almanya, Pakt’ın askeri kanadına 1956 yılında katıldı. Anlaşma, daha önceleri SSCB ile Çekoslovakya (1943), Polonya (1945), Bulgaristan, Macaristan ve Romanya (1948) arasında imzalanan ikili anlaşmaları bütünlüyordu.
Paktın en büyük organı, siyasi danışma komitesiydi. Komite, üye ülkelerin Hükümet Başkanları, Komünist Parti Genel Sekreterleri, Dışişleri ve Savunma Bakanlarından meydana geliyordu. Bu komitenin merkezi Moskova’daydı. Batı ile herhangi bir harp hâlinde paktın silâhlı kuvvetleri Sovyet Yüksek Komutanlığının harekât kontrolünde bulunurlardı. Güç dengesi bakımından Varşova Paktının asker sayısı NATO’dan bir milyon fazlaydı.
Savunma Konseyi bir diğer organıydı. Paktın askeri konulardaki en yüksek karar organıdır. Üye ülkelerin savunma bakanlarından oluşur. Müşterek Yüksek Komutanlık organı ise askeri planların yapılması ve askeri harekatın yürütülmesini sağlardı. Üye ülkelerin genelkurmay başkanlarından oluşur. Başkomutanlık Sovyetler birliğinin bir yetkilisinden oluşur.
Varşova Paktı, Soğuk Savaş’ın temellerini atarak Doğu ve Batı arasında uzun yıllar devam edecek olan silahlanma yarışının başlamasına neden oldu. Aynı zamanda bu işten en çok faydalanacak olan Sovyetler Birliği, Orta ve Doğu Avrupa’daki hakimiyetini güçlendirecek ve paktı imzalayan ülkelerde binlerce Sovyet askeri konuşlandırılacaktı. Sovyet askerleri, ayrıca Macaristan ve Çekoslovakya örneklerinde olduğu gibi işgal söz konusu olmadığı halde bile bu ülkelere girebilecekti.

Bu pakt üyeler arasında birleşik bir askeri komutanlık kurulmasını ve Doğu Avrupa ülkelerinin topraklarına Sovyet Ordu birliklerinin yerleşmesini öngörüyordu. 1989 yılına komünizmin çökmesi ve çok partili parlamenter rejime geçilmesi, Avrupa’nın iki bloklu yapısını ortadan kaldırdı. Varşova Paktı, 1 Nisan 1991’de dağıtıldı ve böylece savaş sonrası Avrupa’sının iki kutuplu yapısı askeri bakımdan da tarihe karıştı.

Pakt 1956 yılında ilk buhranını yaşadı. Ülkelerinde Stalinizm’in sona ermesini ve demokratikleşme isteyen Macar halkı gösteri yapmaya başladı. Haftalar süren gösterilerden sonra hükümet çok partili sistemi, demokrasi ve düşünce özgürlüğünü kabul ettiğini açıklamıştı. 1956 yılı Kasım ayı başında Budapeşte’ye giren Sovyet tankları isyanı iki gün sonra bastırdığında tam olarak 3 bin kişi ölmüştü. Benzer bir durum Çekoslovakya’da da yaşandı.

1980’li yıllarda Macaristan, Polonya ve Gorbaçov yönetimi altında Sovyetler Birliği’ndeki reformlar sonucu Varşova Paktı’nın varlığı sorgulanmaya başlandı.

Demokratik Almanya Cumhuriyetinin 1990 yılının Ekim ayında Federal Almanya’ya dahil olmasıyla Varşova Paktı’ndan da ayrıldı. Varşova Paktı’nın geri kalan üyeleri 31 Mart 1991 askeri yapıyı tamamen sona erdirdiler. Netice olarak 1 Temmuz 1991’de paktın sona erdirilmesine karar verildi.